20/1/2017
Πολιτικοποίηση και Τέχνη του Φανταστικού
Κάποιες σκέψεις για την παγκόσμια πολιτική κατάσταση και πώς αυτή επηρεάζει την τέχνη· και η Παράταξη Γάμα
Χρησιμοποιώντας τον όρο τέχνη του φανταστικού αναφέρομαι στη φανταστική λογοτεχνία, στην επιστημονική φαντασία, σε ταινίες, σε βιβλία, σε εικαστικά έργα, σε επιτραπέζια RPG, σε video games, και σε οτιδήποτε άλλο παρεμφερές που περιέχει φαντασιακά στοιχεία· διότι δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ στο καθένα από αυτά ξεχωριστά.
Τον τελευταίο καιρό και ειδικά τα δύο, τρία τελευταία χρόνια υπάρχει μια έντονη τάση στην τέχνη του φανταστικού, στη διεθνή σκηνή τουλάχιστον, για πολιτικοποίηση. Και όχι μόνο αυτό αλλά φαίνεται πως πολλοί επιμένουν να βλέπουν τα πάντα μέσα από πολιτικό πρίσμα, ακόμα κι όταν αντικειμενικά ίσως δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν πολιτικοποιημένα.
Αυτό με έχει παραξενέψει, γιατί παλιότερα δεν έβλεπες τέτοια τάση. Όλα ήταν αρκετά απολιτικά στην τέχνη του φανταστικού. Κανένας δεν προσπαθούσε μετά μανίας να βγάλει πολιτικά νοήματα. Σήμερα, αντιθέτως, μπορείς να διαβάσεις άρθρα που μιλάνε για ένα παλιότερο βιβλίο φαντασίας, ή για μια παλιότερη ταινία φαντασίας, και πόσο «λάθος» είναι τα πολιτικά μηνύματα που δίνει, κατά τη γνώμη του αρθρογράφου. Τα πάντα φαίνεται κάποιοι να τα θέλουν σύμφωνα με τη δική τους πολιτική προτίμηση (ή ακόμα και αισθητική, πιθανώς).
Είναι ένα θέμα που με έχει βάλει σε μερικές σκέψεις, όχι μόνο ως αποδέκτη, αλλά και ως συγγραφέα. Δεν έβλεπα ποτέ αυτά που γράφω ως πολιτικοποιημένα και συνεχίζω να μην τα βλέπω έτσι, και ούτε νομίζω πως αυτό θα αλλάξει. Καταλαβαίνω, ωστόσο, ότι πολλά από αυτά που γράφω περιέχουν διάφορα πολιτικά μηνύματα, αν επιμένεις να ψάξεις για να τα βρεις. Εγώ όμως δεν τα έβαλα εσκεμμένα εκεί για να επηρεάσω κανέναν με οποιονδήποτε τρόπο. Και εδώ τίθεται ένα πολύ μεγάλο ερώτημα σχετικά με το αν είναι δυνατόν να γράψεις οποιοδήποτε λογοτεχνικό βιβλίο ειδικά βιβλίο με κοσμοϊστορικό περιεχόμενο που δεν περιλαμβάνει καθόλου πολιτικές ιδέες. (Βλέπε, επίσης, ένα παλιότερο άρθρο μου που πραγματεύεται παρόμοιο θέμα: Ηρωική Φαντασία: Ένα Δεξιό Είδος;)
Η γνώμη μου είναι πως δεν γίνεται να γράψεις κάτι χωρίς να περιλαμβάνεις πολιτικές ιδέες, είτε εσκεμμένα είτε όχι.
Κάνοντας μια αναδρομή στο παρελθόν μέσα στο μυαλό μου μια αναδρομή σε παλιότερά μου βιβλία ειδικά από τότε που θεωρώ πως άρχισα να γράφω «σοβαρά» μπορώ να παρατηρήσω κάποια πράγματα, αν θελήσω να δω τις ιστορίες μου από μια πολιτική προοπτική.
Στον Άρμπεναρκ, έχω μια ανθρωποειδή φυλή που ονομάζονται Μαγκραθμέλιοι, ή δαιμονάνθρωποι (όπως τους λένε οι άνθρωποι). Αυτή η φυλή, στην αρχή της σειράς, είναι γενικά εχθρική προς τους ανθρώπους· είναι οι «κακοί» της ιστορίας. Καθώς η σειρά εξελίσσεται και αρχίζουμε να βλέπουμε περισσότερα για τους Μαγκραθμέλιους, αρχίζουμε να παρατηρούμε και τα παλιότερα εγκλήματα των ανθρώπων εναντίον τους, και θα μπορούσες, από μια άποψη, να τους χαρακτηρίσεις παρεξηγημένους. Αυτό είναι, αναμφίβολα, ένα πολιτικό μήνυμα σχετικά με το πώς κοιτάζουμε τους εχθρούς μας. Αλλά δεν είναι κάτι που εσκεμμένα έβαλα εκεί. Απλά η ίδια η αφήγηση της ιστορίας με οδήγησε.
Επίσης, και στον Άρμπεναρκ και στο Παιχνίδι των Ράζλερ και στο Θρυμματισμένο Σύμπαν, πάντα έχω αρκετές γυναίκες με δυναμικούς ρόλους μέσα στην ιστορία. Ούτε αυτό είναι εσκεμμένο από τη μεριά μου, αλλά πολλοί θα μπορούσαν να το δουν ως πολιτικό μήνυμα, είμαι σίγουρος.
Στον Άρμπεναρκ και στο Παιχνίδι των Ράζλερ, το πολιτικό σύστημα είναι καθαρά μοναρχικό/φεουδαλικό, όπως τα περισσότερα πολιτικά συστήματα σε αρχαϊκούς κόσμους. Κι αυτό κάποιος θα μπορούσε να το δει ως πολιτικό μήνυμα υπέρ της βασιλείας. Αν και θα ήταν ανόητο, κατά τη γνώμη μου, γιατί προσωπικά ούτε ήμουν ποτέ υπέρ της βασιλείας ούτε σκοπεύω να είμαι. Αλλά μια φανταστική ιστορία πρέπει να γραφτεί μέσα σε κάποιο πολιτικό πλαίσιο.
Θυμάμαι που όταν είχε έρθει η τρίτη ταινία του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών στην Ελλάδα είχαν ακουστεί απόψεις ότι προσπαθούσε να προωθήσει τη μοναρχία επειδή τίτλος της ήταν Η Επιστροφή του Βασιλιά. Αυτό, βέβαια, είναι αστείο. Σκοπός του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών δεν είναι να προωθήσει τίποτα από πολιτικής άποψης. Είναι απλά μια φανταστική ιστορία σε έναν αρχαϊκό κόσμο. Είναι ένα παραμύθι. Θα έπρεπε, μήπως, να καταδικάσουμε και όλα τα παραμύθια με τους βασιλιάδες και τις βασιλοπούλες ως προπαγανδιστικά υπέρ του μοναρχικού συστήματος; Αυτό δεν θα ήταν μόνο αστείο αλλά και εγκληματικό. Εγκληματικό όχι μόνο για αυτές τις παλιότερες αφηγήσεις αλλά και για τις μελλοντικές· γιατί θα περιόριζε τους καλλιτέχνες σχετικά με το τι «επιτρέπεται» να δημιουργήσουν.
Τον καλλιτέχνη είτε γράφει ένα βιβλίο είτε ένα σενάριο, είτε φτιάχνει έναν πίνακα είτε ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι δεν μπορείς να τον περιορίζεις. Κόβεις έτσι τη φυσική ροή εξέλιξης της τέχνης. Και δεν είναι δυνατόν να περιμένεις από αυτό να βγει τίποτα το καλό πέρα από δικαιολογημένη οργή, ίσως.
Στο Θρυμματισμένο Σύμπαν εξακολουθώ να έχω διαφόρων ειδών πολιτικά μηνύματα σε σχεδόν όλες τις ιστορίες κάποια από τα οποία πιθανώς να είναι και αντικρουόμενα μεταξύ τους κατά περίσταση. Κι αυτό συμβαίνει επειδή δεν είναι γραμμένες οι ιστορίες για να μεταδώσουν πολιτικά μηνύματα. Όταν γράφω δεν σκέφτομαι τι πολιτικό μήνυμα θα μεταδώσω. Απλά γράφω την ιστορία όπως έρχεται στο μυαλό μου.
Και νομίζω πως πολλοί συγγραφείς κάνουν ακριβώς το ίδιο. (Νομίζω, μάλιστα, πως και ο Τόλκιν αυτό είχε πει κάποτε· και δεν είναι ο μόνος.) Δεν τους απασχολεί η πολιτική αντανάκλαση που μπορεί κάποιος να διακρίνει στην ιστορία τους· τους απασχολεί η ιστορία η ίδια: οι χαρακτήρες, η πλοκή, το πώς εξελίσσεται ο φανταστικός κόσμος μέσα από την αφήγηση.
*
Η τάση που έχει επικρατήσει σήμερα να προσπαθούμε να δούμε πολιτικά μηνύματα σε όλα τα έργα της τέχνης του φανταστικού είναι καταστροφική.
Κατά πρώτον, κομπλάρει τους δημιουργούς που επηρεάζονται εύκολα από όσα ακούνε. Άρα, δεν δημιουργούν ελεύθερα. Άρα, δεν μπορούν να δημιουργήσουν καλά.
Κατά δεύτερον, κλέβει όλη τη μαγεία από την τέχνη. Δεν μπορείς να απολαύσεις ένα βιβλίο, μια ταινία, ένα παιχνίδι οτιδήποτε αν συνεχώς διακρίνεις πολιτικά φαντάσματα σε καθετί που γίνεται μέσα στην αφήγηση, σε καθετί που λένε ή κάνουν οι χαρακτήρες ή που συμβαίνει στο φανταστικό σκηνικό.
Κατά τρίτον, δημιουργεί διχασμό μέσα στην κοινωνία. Αρχίζουμε να σκεφτόμαστε με όρους «εμείς» και «εσείς». Αρχίζουμε να διακρίνουμε «εχθρούς» που αμφίβολο είναι αν θα έπρεπε, υπό φυσιολογικές συνθήκες, να είναι εχθροί μας. Πολλά πράγματα είναι, καθαρά, θέμα προοπτικής.
Δεν νομίζω ότι όλα αυτά που συμβαίνουν είναι τυχαία, φυσικά. Υπάρχει μια έντονη αναστάτωση στο πολιτικό σκηνικό παγκοσμίως. Εγώ παλιότερα δεν θυμάμαι στο εξωτερικό να μιλά κανείς τόσο πολύ για αριστερούς και δεξιούς· μόνο στην Ελλάδα γινόταν αυτό, αν και, τελευταία, όχι σε μεγάλη κλίμακα. Σήμερα είναι σαν κάποιοι να προσπαθούν να αναζωπυρώσουν παλιά πάθη που δεν θα έπρεπε ποτέ να υφίστανται.
Η βασική διαφορά που μοιάζει να έχει παγκοσμίως δημιουργηθεί είναι μια έντονη δυναμική της Δεξιάς. Αλλά τι ακριβώς θέλει η Δεξιά; Τα κύρια προβλήματά της είναι, από,τι φαίνεται, τα εξής τρία: (α) οι ομοφυλόφιλοι, (β) η θέση της γυναίκας, (γ) οι μετανάστες και οι πρόσφυγες.
Τα δύο από τα τρία εμένα, τουλάχιστον, μου μοιάζουν καθαρά με ψυχολογικά προβλήματα και εν μέρει αστεία. (Μαντέψτε ποια είναι αυτά τα δύο προτού συνεχίσω δεν είναι δύσκολο.)
Έχουν μια εμπάθεια εναντίον των ομοφυλόφιλων. Ει δυνατόν θα ήθελαν ίσως να μην υπήρχαν. Αλλά υπάρχουν. Και γιατί όχι; Από τη στιγμή που κάποιος δεν σε ενοχλεί ενεργά, τι πρόβλημα μπορεί ποτέ να έχεις με τις σεξουαλικές του προτιμήσεις; Αν τις εξασκεί στον χώρο του, χωρίς να πειράζει εσένα, χωρίς να προσπαθεί να σου τις επιβάλει, τι πρόβλημα, μα τον Θεό, μπορεί να έχεις; Είναι το πρόβλημα αισθητικής φύσης; Αν είναι αισθητικής φύσης, εγώ, με τόσα που βλέπω τα οποία θεωρώ πως προσβάλλουν την αισθητική μου, θα έπρεπε να είχα βομβαρδίσει όλη την Αθήνα... Κάποιες φορές, οφείλεις να αποδεχτείς ότι δεν μπορεί τα πάντα να ανταποκρίνονται στη δική σου αισθητική.
Εκτός από τους ομοφυλόφιλους, φαίνεται να έχουν πρόβλημα και με τη θέση της γυναίκας μέσα στην κοινωνία. Έχω διαβάσει απόψεις ανθρώπων που λένε πως θα προτιμούσαν η γυναίκα να είναι στην κουζίνα. Ακόμα και κάποιες γυναίκες θα ήθελαν, λένε, να είναι «υπό την προστασία» των αντρών. Εντάξει· όποιες γυναίκες θέλουν μπορούν να είναι υπό την προστασία των αντρών. Οι υπόλοιπες ας κάνουν ό,τι νομίζουν. Γιατί αυτό να ενοχλεί κάποιους; Δεν θέλουν ελεύθερη κοινωνία; Τι θέλουν; Κατευθυνόμενα ρομποτοειδή;
Κάποιες από αυτές τις τάσεις νομίζω πως δεν είναι αυθεντικές, αλλά δημιουργημένες. Δεν πιστεύω ότι ο σημερινός άνθρωπος, αν τον άφηνες ελεύθερο, χωρίς να σκαλίζεις το μυαλό του, θα στρεφόταν εναντίον των ομοφυλόφιλων ή θα ήθελε να βάλει τις γυναίκες στη «σωστή» τους θέση. (Βλ., επίσης, ένα παλιότερο άρθρο μου το οποίο, εκτός των άλλων, αναφέρει περίεργες «συμπτώσεις» που είναι σαν να προσπαθούν εσκεμμένα να σε στρέψουν εναντίον του άλλου φύλου.) Ποτέ τα πράγματα δεν είναι όπως φαίνονται. Κάποιοι «δουλεύουν» παρασκηνιακά για να γεννηθούν αυτές οι τάσεις. Προβοκάρουν και δημιουργούν καταστάσεις που θα γεννήσουν αντιπάθειες και μίσος προς συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Αναρωτιέμαι γιατί. Ποιος μπορεί να είναι ο τελικός σκοπός εκτός από τη γενικευμένη ρήξη μέσα στην κοινωνία; Κι αυτό τι, και ποιον, μπορεί να εξυπηρετεί;
Το τρίτο πρόβλημα της σημερινής Δεξιάς είναι το μεταναστευτικό. Ε, αυτό είναι και το μόνο πρόβλημα που εμένα μού μοιάζει σοβαρό. Και δεν είναι πρόβλημα μόνο της Δεξιάς· είναι πρόβλημα αντικειμενικό, ειδικά για την Ευρώπη. Η διαφορά Δεξιάς και Αριστεράς επάνω στο πρόβλημα είναι ότι η Δεξιά είναι της άποψης να πνίξουμε τους μετανάστες, ει δυνατόν, ενώ η Αριστερά είναι της άποψης να τους πάρουμε μες στις χώρες μας ακόμα κι αν αυτοί πνίξουν εμάς.
Και οι δύο λογικές είναι λανθασμένες. Θα έπρεπε να γίνεται προσπάθεια για μια ουσιαστικά λύση ενός υπαρκτού κοινωνικού προβλήματος. Δεν μπορείς να αφήσεις τους συνανθρώπους σου να καταστραφούν όταν ζητάνε τη βοήθειά σου, αλλά ούτε είναι συνετό να τους συγκεντρώνεις σε χώρες οι οποίες ήδη είναι στα πρόθυμα της οικονομικές κατάρρευσης, αν δεν τα έχουν ήδη περάσει. Πώς θα βοηθήσεις τους μετανάστες, όταν δεν μπορείς να βοηθήσεις τον εαυτό σου;
Με τις κόντρες, όμως, που έχουν δημιουργηθεί ανάμεσα στην Αριστερά και στη Δεξιά αποτρέπεται η επίλυση του προβλήματα, γιατί οι άνθρωποι που θα έπρεπε να σκέφτονται πώς να το λύσουν, ανταυτού, σκέφτονται πώς να τσακίσουν τον «εχθρό» δηλαδή, τους κακούς δεξιούς ή τους κακούς αριστερούς. Αλληλοσκοτώνονται ενώ το δάσος γύρω τους έχει αρπάξει φωτιά! (Και μου έρχεται τώρα ένας χαρακτηρισμός στο μυαλό γιαυτούς τους ανθρώπους, αλλά θα συγκρατηθώ, για να είμαι πολιτικώς καθιστός.) Θα είναι αξιοπερίεργο αν απλά, στο τέλος, καούν όλοι;
*
Αν και γενικά συμφωνώ περισσότερο με τις απόψεις των αριστερών, δεν θεωρώ πως οι τακτικές τους είναι συνολικά σωστές. Έχουν δημιουργήσει διάφορα «κυνήγια μαγισσών» και συνεχώς προβοκάρουν τους δεξιούς. Τίποτα το καλό δεν μπορεί να βγει από αυτό· απλά δημιουργεί περισσότερες εντάσεις.
Τι ακριβώς ζητάνε οι αριστεροί; αναρωτιέσαι. Σε τι είδους κοινωνία θέλουν να ζουν; Πολιτικώς ορθή; Όπου τα πάντα είναι σύμφωνα με το πρόγραμμα του καθεστώτος; Τι διαφορά νομίζουν ότι έχει αυτό από τον φασισμό; Θέλουν τα πάντα αποστειρωμένα; Θέλουν να ζουν μέσα σε ένα αποστειρωμένο κουτί, όπου ακούνε μόνο τις απόψεις με τις οποίες συμφωνούν; Όπου δεν βλέπουν τίποτα που είναι αντίθετο των δικών τους πολιτικών πεποιθήσεων; Συγνώμη, αλλά αυτό αν όντως έρθει σε πέρας ποτέ είναι φασισμός. Το ίδιο κάποτε ήθελε να κάνει ο Χίτλερ. Ήθελε να βλέπει, για παράδειγμα, μόνο τους ζωγραφικούς πίνακες που θεωρούσε πως δεν τον προσβάλλουν με κάποιο τρόπο...
Κι εδώ, όμως, προβοκάτορες διακρίνονται στο όλο παιχνίδι. Υποκινητές που σπρώχνουν τους άλλους να αρχίσουν να διαμαρτύρονται για πράγματα που δεν θα έπρεπε να διαμαρτύρονται, όπως γιατί μια ταινία δείχνει έναν βιασμό (άρα θίγει τις γυναίκες). Τα ίδια άτομα δεν θα διαμαρτύρονταν γιατί μια ταινία δείχνει έναν αποκεφαλισμό, επειδή δεν έχουν παρακινηθεί ώστε να διαμαρτυρηθούν. Αλλά και οι δύο πράξεις και ο βιασμός και ο αποκεφαλισμός είναι ηθικά αποτρόπαιες.
Τα πράγματα, το ξαναλέω, ποτέ δεν είναι όπως φαίνονται.
Κάποιοι προβοκάρουν τους δεξιούς, κάποιοι προβοκάρουν τους αριστερούς. Κάποιοι προσπαθούν να δημιουργήσουν μια κοινωνία που βρίσκεται σε ρήξη για οποιοδήποτε όφελος μπορεί να έχουν από αυτό. Και καθόμαστε και παίζουμε το παιχνίδι τους...
Πες ότι είμαι συνωμοσιολόγος αν θες, πες ότι είμαι παρανοϊκός, αλλά θεωρώ πολύ πιθανό ότι κάτι τέτοιο μπορεί να ισχύει. Πολύ πιο πιθανό απτο να ξεπετάχτηκαν ξαφνικά τόσες ακραίες πολιτικές τάσεις μέσα στην κοινωνία χωρίς ουσιαστικά προβλήματα για την εμφάνισή τους. Τα βασικότερα αληθινά προβλήματα αυτή τη στιγμή είναι το μεταναστευτικό και η παγκόσμια οικονομική κρίση. Το πρώτο πρόβλημα χρησιμοποιείται για να υποδαυλίζει. Το δεύτερο; Το δεύτερο είναι το υπόβαθρο. Το δεύτερο είναι το Μεγάλο Παιχνίδι.
Ποια από αυτές τις δύο δυναμικές παρατάξεις Δεξιά, Αριστερά αμφισβητεί έμπρακτα το Μεγάλο Παιχνίδι; Καμία ουσιαστικά, αν και οι δύο λένε καμια σπόντα κάπου-κάπου. Η έντονη αντιπαλότητα που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα σε δεξιούς και αριστερούς ίσως, μάλιστα, να είναι φτιαχτή προκειμένου ο κόσμος να ασχολείται με εσωτερικές συγκρούσεις αντί να δει ότι το δάσος καίγεται. Τι συμβαίνει με την οικονομία; Μήπως θα έπρεπε να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε εναλλακτικά μοντέλα; Ποια είναι η αληθινά επαναστατική παράταξη που το προσπαθεί αυτό; Καμία. Γιατί όλα αυτά είναι απλά κονταρομαχίες για να κρατάνε τον κόσμο απασχολημένο και να διασκεδάζουν την αριστοκρατία που ελέγχει τα πράγματα.
*
Η κατάσταση που έχει δημιουργηθεί, αναπόφευκτα, έχει αντίκτυπο και στην τέχνη του φανταστικού. Βλέπεις κυνήγια μαγισσών, βλέπεις πολλή οργή από συγκεκριμένες παρατάξεις και φατρίες, βλέπεις πράγματα φτιαγμένα εσκεμμένα για να μεταφέρουν πολιτικά μηνύματα. Είναι σαν ανοιχτό τραύμα που συνεχώς αιμορραγεί και απειλεί να μολύνει και τον υπόλοιπο οργανισμό.
Μπορεί να υπάρξει τέχνη που είναι τελείως απολιτική; Δεν το νομίζω. Ακόμα κι αν θέλεις να μην έχει κανένα πολιτικό μήνυμα, κάποιος, αν προσπαθήσει αρκετά, θα βρει ένα. Εξάλλου, ακόμα και η έλλειψη πολιτικού μηνύματος είναι πολιτικό μήνυμα, δεν είναι;
Αλλά, αν αρχίσουμε να βλέπουμε την τέχνη έτσι, έχουμε καταστρέψει αυτήν και εμάς μαζί. Έχουμε πουλήσει το μυαλό μας σαυτούς που θέλουν να μας προβοκάρουν και να μας βάζουν να αλληλοσκοτωνόμαστε. Τους έχουμε πουλήσει την ελευθερία της σκέψης μας Όχι· ακόμα χειρότερα: τους την έχουμε δώσει δωρεάν.
Προσωπικά, δεν είμαι σε καμια μάντρα, σε καμια κλίκα ή φατρία, σε καμια παράταξη. Δεν έχω καμία πολιτική agenda να προωθήσω... εκτός ίσως από μία: Να μη σταματάς ποτέ να σκέφτεσαι ελεύθερα.
Αν μη τι άλλο, αυτό είναι βασικό για την τέχνη του φανταστικού. Σήμερα έχει, σε μεγάλο βαθμό, μπει δυστυχώς σε διάφορα καλούπια. Αλλά δεν ξεκίνησε από εκεί. Δεν είναι αυτό. Είναι το ελεύθερο παιχνίδισμα της σκέψης. Αυτή είναι η βάση της, και από εκεί ξεκινά κάθε αξιόλογο έργο που θα μπορούσε να δημιουργήσει κανείς.
Εκείνο που χρειαζόμαστε στην τέχνη του φανταστικού δεν είναι να αναλύσουμε τα πάντα για πολιτικά μηνύματα. Δεν είναι να εξαφανίσουμε τους δεξιούς, δεν είναι να γκρεμίσουμε τους αριστερούς που, υποτίθεται, ελέγχουν τα πράγματα. Είναι να απελευθερώσουμε το μυαλό μας από όλους αυτούς τους μαντρότοιχους. Γάμα τους δεξιούς και γάμα και τους αριστερούς. Έλα με την Παράταξη Γάμα. Δεν έχει ομάδες και μάντρες, δεν έχει αρχηγούς και εγγεγραμμένα μέλη· αλλά όλοι όσοι είναι στην Παράταξη Γάμα ξέρουν ότι είναι στην Παράταξη Γάμα.
Ένα πράγμα έχω ανακαλύψει: Όταν κάποιος στήνει ένα παιχνίδι και σε βάζει μέσα απροειδοποίητα και σου ζητά να πάρεις αποφάσεις βάσει κάποιων κανόνων, δεν πρέπει να πάρεις καμία απόφαση βάσει αυτών των κανόνων παρότι θα σε έχει κάνει να νομίζεις ότι είναι οι «αντικειμενικοί κανόνες». Πρέπει, αντιθέτως, να αλλάξεις τους όρους του παιχνιδιού. Κι αυτό δεν το κάνεις σταδιακά· το κάνεις απότομα, ξεκινώντας αμέσως. Ξεκινώντας τώρα. Αναφέρεσαι στα πράγματα με άλλους όρους, παίζεις με άλλους κανόνες που έχεις ορίσει εσύ. Αυτό εκείνος που είχε στήσει το παιχνίδι δεν μπορεί να το αντιμετωπίσει· είναι έξω και πέρα από το πεδίο του. Είναι ένα καινούργιο παιχνίδι. Και μέχρι να το μάθει αν έχει αυτή τη δυνατότητα μπορείς εσύ να αλλάξεις ξανά το παιχνίδι. Μπορείς να το αλλάζεις άπειρες φορές.
Αν μη τι άλλο, η τέχνη του φανταστικού αυτό θα έπρεπε να μας διδάξει: ότι δεν υπάρχουν όρια.
Το γεγονός ότι, στις μέρες μας, βλέπεις στην τέχνη του φανταστικού να υπάρχουν όρια και πλαίσια, αναλόγως την «αγορά» ή τις κοινωνικές συνθήκες του Συνηθισμένου, είναι δείγμα ότι κάτι δεν πάει καθόλου καλά εδώ. Κάτι που οφείλουμε άμεσα να το αλλάξουμε.