ΣΚΕΨΕΙΣ

26/2/2024

Περί Γραφής: Η Τέχνη του Τίτλου
Πώς βάζουμε τίτλο σε ένα λογοτεχνικό έργο;

 

Το πώς βάζουμε τίτλο είναι ένα ερώτημα που δεν μπορεί να απαντηθεί όσο κι αν το προσπαθήσεις. Ή, μάλλον, μπορείς να δίνεις συνεχώς απαντήσεις. Δεκάδες απαντήσεις, και να μην τελειώνεις ποτέ. Αλλά αξίζει να το ερευνήσουμε.

Κάποτε, πριν από χρόνια, κάποιος μού είπε: Έχω αρχίσει να γράφω κάτι. Θα το ονομάσω [όνομα τίτλου εδώ]!

Κι ένας άλλος, που ήταν επίσης εκεί, του είπε: Όχι, δεν βάζεις τίτλο τώρα. Μετά θα τον βάλεις.

Γιατί; είπε ο πρώτος. Εγώ τον έχω σκεφτεί τώρα!

Και με ρωτούσαν, επειδή ήξεραν ότι γράφω, ποιο είναι το σωστό. Να βάλεις τον τίτλο ενώ ξεκινάς να γράφεις ή αφού έχεις τελειώσει την ιστορία που γράφεις;

Μπορείς να το κάνεις όποτε θέλεις, φυσικά. Δεν υπάρχει κανένας νόμος που να σε υποχρεώνει να βάλεις τίτλο κάποια συγκεκριμένη στιγμή και μόνο. Το σύνηθες, όμως, είναι να βάζουμε τον τίλο αφού έχουμε ολοκληρώσει να γράφουμε μια ιστορία, γιατί τότε έχουμε μια καλύτερη εικόνα της ιστορίας ως σύνολο. Όταν αρχίζεις να γράφεις, μπορεί κι εσύ ο ίδιος να μην ξέρεις τι ακριβώς γράφεις, μπορεί να μην είσαι σίγουρος πώς ακριβώς θα εξελιχτεί η ιστορία. (Ναι, κι εγώ έτσι το κάνω. Αν η ιστορία δεν είχε εκπλήξεις και για εμένα, θα βαριόμουν να τη γράψω.) Είναι δύσκολο να σκεφτείς τίτλο με αυτά τα δεδομένα, με τέτοιο βαθμό αβεβαιότητας. Όταν όμως έχεις τελειώσει την ιστορία, βλέπεις τι είναι και μπορείς να τη βαφτίσεις όπως θέλεις.

Αυτό, ωστόσο, δεν είναι υποχρεωτικό. Ούτε είναι απαραίτητο, μάλιστα, πως ο τίτλος θα είναι «καλύτερος» ή «πιο ταιριαστός» αν τον αποφασίσεις αφού έχεις ολοκληρώσει την ιστορία. Μερικές φορές, δε, μπορεί από τον τίτλο να σκεφτείς την ιστορία. Φαίνεται ίσως παράξενο, κι όμως είναι αλήθεια. Υπάρχει περίπτωση από μια φράση που μοιάζει με τίτλο να σκεφτείς μια ολόκληρη ιστορία – και μετά αυτή η φράση να ταιριάζει όντως για τίτλος της ιστορίας. Ή μπορεί να τα σκεφτείς μαζί, να σκεφτείς περίπου τι έχεις να γράψεις και ο τίτλος να γίνεται, από αυτό, αμέσως φανερός. Στα διηγήματα είναι πιο συνηθισμένο απ’ό,τι στα μυθιστορήματα, βέβαια· διότι στα διηγήματα η ιστορία είναι μικρότερη, ή πιο συμπυκνωμένη, και βλέπεις άμεσα περί τίνος πρόκειται και, άρα, πώς θα μπορούσε να ονομαστεί. Στο μυθιστόρημα θέλεις περισσότερη δουλειά προκειμένου να μπορείς να κάνεις ένα βήμα πίσω, να το δεις από απόσταση, και να σκεφτείς πώς να το ονομάσεις.

Προσωπικά, επειδή γράφω περισσότερο μυθιστόρημα παρά διήγημα ή νουβέλα, σχεδόν ποτέ δεν σκέφτομαι τον τίτλο από την αρχή. Δεν μπορώ να το κάνω αυτό. Προσπαθώ τώρα να θυμηθώ μία περίπτωση που να μου έχει συμβεί, και δεν μου έρχεται στο μυαλό ούτε μία. Κατά πάσα πιθανότητα, τον τίτλο μέχρι στιγμής πάντα μετά τον σκέφτομαι. Ή όχι ακριβώς «μετά». Για παράδειγμα, στο τελευταίο βιβλίο που έγραψα (το οποίο θα αργήσει πολύ να δημοσιευτεί· έχω στο πρόγραμμα να ξεκινήσω να δημοσιεύω την Αναζήτηση του Οφιομαχητή στα τέλη 2024, αρχές 2025, για την οποία έχω γράψει στα Σκιώδη Παραλειπόμενα – ψάξτε το) τον τίτλο τον σκέφτηκε κάπου προς το τέλος αλλά όχι αφού το είχα ολοκληρώσει. Αρχίζω, πάντως, να αναρωτιέμαι για τον τίτλο από τη μέση του βιβλίου και μετά. Πιο πριν, ό,τι και να σκεφτώ θα είναι «λάθος», είμαι σίγουρος. Μερικές φορές βάζω έναν «working title», που λένε· δηλαδή, έναν τίτλο της πλάκας που μόνο εγώ τον βλέπω ενώ γράφω, και ποτέ δεν δημοσιεύεται. Τελευταία, είχα βάλει, μάλιστα, έναν τέτοιο τίτλο που μου άρεσε πάρα πολύ – ήταν πολύ γαμάτος σαν τίτλος, τον έβλεπα και κάτι με έπιανε – αλλά δεν μπορούσε να μπει σαν κανονικός τίτλος, σε καμία περίπτωση. Ήταν, ξεκάθαρα, εκτός.

Και υπάρχει και το ερώτημα, πώς βάζεις τίτλο σε μια σειρά βιβλίων ή διηγημάτων. Περιμένεις να τελειώσεις όλη τη σειρά – που μπορεί να είναι ακόμα και δέκα ιστορίες, ή περισσότερες – προτού βάλεις γενικό τίτλο και τη δημοσιεύσεις;

Αν γινόταν αυτό, τότε όλες οι σειρές θα ήταν ολοκληρωμένες προτού αρχίσουν να δημοσιεύονται – πράγμα που, φυσικά, δεν ισχύει. Τον γενικό τίτλο μιας σειράς συνήθως τον σκέφτεσαι αφού έχεις γράψεις την πρώτη ιστορία, ή το πρώτο βιβλίο. Γιατί, λογικά, η γενική ιδέα θα πρέπει να έχει ώς τότε συγκεκριμενοποιηθεί αρκετά ώστε να μπορείς να το κάνεις αυτό.

Αρκετές φορές, όμως, υπάρχει μια κάποια αβεβαιότητα· οπότε, προκειμένου να βάλεις τίτλο στη σειρά, βάζεις κάτι όσο το δυνατόν πιο γενικό. Και αυτό ισχύει για όλους. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τίτλους όπως The Wheel of Time (Robert Jordan) ή A Song of Ice and Fire (GRR Martin). Είναι πολύ γενικοί τίτλοι. Θα μπορούσαν να ταιριάζουν και σε άλλες ιστορίες – πολλές άλλες ιστορίες. Αλλά ο συγγραφέας θα ήταν πολύ δύσκολο να βάλει πιο συγκεκριμένο τίτλο σειράς από το πρώτο βιβλίο κιόλας, έτσι έβαλε έναν πιο γενικό τίτλο και ξεμπέρδεψε.

Κάποιες φορές μπορεί να τον μετανιώσεις κιόλας αυτό τον γενικό τίτλο. Αν έχεις ήδη δημοσιεύσει πράγματα από τη σειρά, είναι δύσκολο να τον αλλάξεις. Αν όχι, τότε μπορείς να το κάνεις. Θα σας πω μόνο το εξής: Το Παιχνίδι των Ράζλερ, όταν ξεκίνησα να το γράφω, το έλεγα Το Έπος της Κουαλανάρα. Όταν ήμουν πια στο τρίτο βιβλίο το είπα Παιχνίδι των Ράζλερ. Η συμβολαιογράφος που της πήγαινα τότε τα κείμενα για πνευματικά δικαιώματα παραξενεύτηκε όταν της το εξήγησα· αλλά της είπα: «Εντάξει, εμείς το κείμενο κατοχυρώνουμε, ολόκληρο το κείμενο, όχι τον τίτλο της σειράς,» και συμφώνησε. (Και όντως έτσι είναι με τα πνευματικά δικαιώματα. Δεν μπορείς να κατοχυρώσεις μια φράση – ή, τουλάχιστον, είναι πολύ δύσκολο. Μόνο ολόκληρο έργο μπορείς να κατοχυρώσεις.)

*

Πέρα από το πότε βάζεις τίτλο, όμως, πολλοί αναρωτιούνται και πώς βάζεις τίτλο.

Αυτό είναι και το πιο αδύνατον να απαντηθεί. Ή, μάλλον, πάλι οι απαντήσεις είναι δεκάδες, και καμία πολύ συγκεκριμένη. Ορισμένες ιδέες είναι οι εξής:

—Βάζεις τίτλο από το γενικό θέμα. Αν το βιβλίο γράφει για κυνηγούς που κυνηγάνε αρκούδες, μπορείς να το πεις Το Κυνήγι των Αρκούδων. (Και ποιος δεν θα γελάσει;)

—Βάζεις τίτλο από κάποια περίεργη λεπτομέρεια του βιβλίου. Για παράδειγμα, αν η ηρωίδα έχει γενετήσιο σημάδι κάτω από το μάτι, μπορεί να βάλεις τίτλο Το Σημάδι στο Μάτι. Ασχέτως αν αυτό δεν είναι το γενικό θέμα του βιβλίου.

—Βάζεις έναν όσο πιο εντυπωσιακό τίτλο μπορείς – προσπαθώντας, οριακά, να έχει και κάποια σχέση με το θέμα. Όπως, εεε, A Song of Ice and Fire; Δεν είναι αρκετά εντυπωσιακός τίτλος; Ή, για να πούμε κι ένα φανταστικό παράδειγμα, Τα Παιδιά της Θύελλας, ή Το Χρονικό της Φωτιάς. Τίτλοι της πλάκας, ουσιαστικά, που μπορεί να μπουν σε διάφορα βιβλία που περιγράφουν πολέμους ή ανατροπές σε ολόκληρες χώρες, και τα λοιπά.

—Βάζεις τίτλο από το όνομα του πρωταγωνιστή. Όπως Άννα Καρένινα, ή Χάιντι. Αυτό συνηθιζόταν, κυρίως, παλιά. Σήμερα δεν συνηθίζεται, και μάλιστα θεωρείται λιγάκι κακόγουστο.

—Βάζεις έναν τίτλο που δεν είναι απαραίτητα εντυπωσιακός, αλλά είναι μυστηριώδης· ο άλλος τον διαβάζει και αναρωτιέται τι διάολο μπορεί να γράφει αυτό το βιβλίο. Παράδειγμα; Το Όνομα του Ρόδου, φυσικά.

Γενικά, παλιότερα έβαζαν πιο απλούς τίτλους. Έβαζαν τίτλους που ήταν κατευθείαν από το γενικό θέμα του βιβλίου, όπως Οι Τρεις Σωματοφύλακες, ή από το όνομα του πρωταγωνιστή – Άννα Καρένινα. Σήμερα, την έχουμε δει πιο «ψαγμένοι» και έξυπνοι, έτσι πάμε ή για εντυπωσιακούς τίτλους («πιασάρικους» στην αγορά, ή απλά «τραβηχτικούς» στο μάτι) ή για μυστηριώδεις («καλλιτεχνικούς»).

Μη νομίζετε, πάντως, ότι η παραπάνω λίστα είναι ολοκληρωμένη· σίγουρα ξεχνάω κάτι. Υπάρχουν δεκάδες τρόποι για να βάλεις τίτλο.

Τους τίτλους στα δικά μου βιβλία τούς βάζω με μια λογική να έχουν σχέση με το βιβλίο αλλά συγχρόνως να είναι και κάπως «καλλιτεχνικοί», να έχουν κάτι το λογοτεχνικό. Αποφεύγω τίτλους που μοιάζουν με απλή περιγραφή του αντικειμένου, όπως Το Κυνήγι των Αρκούδων σ’ένα διήγημα όπου κυνηγοί κυνηγάνε αρκούδες. Εγώ μπορεί, σε μια τέτοια περίπτωση, να έβαζα για τίτλο, ας πούμε, Τα Δόντια του Δάσους, ή Οι Άρχοντες των Κρημνών (αν η ιστορία διαδραματιζόταν σε βουνά και οι αρκούδες μπορούσαν να θεωρηθούν «άρχοντες» του μέρους). Δεν βάζω σχεδόν ποτέ τίτλο που σου λέει ακριβώς τι είναι η ιστορία· βάζω πάντα τίτλους που παίζουν με τη φαντασία και ακούγονται όσο το δυνατόν πιο όμορφοι στα αφτιά μου.

Αυτή, βέβαια, είναι απλώς η δική μου τακτική, και δεν μπορείς να πεις ότι είναι πιο σωστή από οποιαδήποτε άλλη.

Έχω, πάντως, να παρατηρήσω ότι στις μέρες μας, παρότι γενικά ο κόσμος δεν διαβάζει και τόσο λογοτεχνία όσο σε παλιότερες εποχές, δίνεται περισσότερη σημασία στους τίτλους απ’ό,τι παλιά. Ίσως να φταίει το ότι έχουμε πιο πολύ χρόνο να το «κοσκινίσουμε», ενώ τότε έβαζαν απλώς έναν τίτλο που ταίριαζε και το έβγαζαν στο κοινό, και δεν τους ενδιέφερε τίποτ’ άλλο.

Αλλά, για εμένα, ο τίτλος έχει τη δική του μαγεία. Είναι κι αυτός λογοτεχνία· δεν μπορώ να τον δω ως κάτι το διαδικαστικό. Και πολλές φορές γράφω δεκάδες τίτλους προτού αποφασίσω ποιον να χρησιμοποιήσω. Διότι κανένας δεν μου ταιριάζει, ή δεν μου ακούγεται καλά. Κάνω ολόκληρη λίστα από πιθανούς τίτλους κι αρχίζω να διαγράφω τον έναν μετά τον άλλο μέχρι που κάποιος να μείνει ο οποίος μου φαίνεται καλύτερος από τους υπόλοιπους. Και μετά χτυπιέμαι ότι ακόμα κι αυτός δεν ταιριάζει απόλυτα, ή δεν είναι αρκετά καλόγουστος.

Αλλά, όταν φτάνεις εκεί, ίσως να είναι ώρα να το αφήσεις για λίγο το θέμα να «ξεκουραστεί» από μόνο του. Και έπειτα μπορεί ο τίτλος που δεν σου φαινόταν αρκετά καλός να αρχίσει να σου φαίνεται καλύτερος. Ή, ξαφνικά, από το εξώτερο διάστημα, να έρθει ένας τίτλος σαν εξωγήινος αποκεί που δεν τον περίμενες. Και τότε θ’αναρωτιέσαι κιόλας πώς δεν τον είχες σκεφτεί από την αρχή, αφού, φυσικά, ήταν προφανής και δεν θα μπορούσε ποτέ να ήταν τίποτε άλλο.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---