ΣΚΕΨΕΙΣ

11/9/2024

Παλιοί Χάρτες
Πώς φτιάχνουμε τους χάρτες αρχαϊκών κόσμων με σύγχρονη λογική

 

Ανέκαθεν οι χάρτες με μάγευαν. Έχω γράψει και παλιότερα ένα άρθρο για τη σχέση των χαρτών με τη λογοτεχνία – και όχι μόνο τη φανταστική. Οι χάρτες έχουν μια ιδιαίτερη, σχεδόν μαγική, σχέση με τη λογοτεχνία είτε το πιστεύετε είτε όχι. Πολλές φορές, ο χάρτης είναι απαραίτητος για να γράψεις κάτι – έστω κι ένας απλός, βασικός χάρτης, ο οποίος μπορεί να είναι ο χάρτης ενός δωματίου σε ένα μυστήριο φόνου. Σε άλλες περιπτώσεις, πάλι, ο ίδιος ο χάρτης μπορεί να σε εμπνεύσει για να γράψεις μια ιστορία, ή για να την προχωρήσεις προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση που, χωρίς τον χάρτη, δεν θα φανταζόσουν. Τα ξέρω καλά αυτά: μου έχουν συμβεί και τα δύο. Μου συμβαίνουν πολύ συχνά όταν γράφω.

Δεν με πείθουν αυτοί που λένε ότι οι χάρτες στα βιβλία – ειδικά στα βιβλία φαντασίας – είναι άχρηστοι· γιατί, ακόμα κι αν είναι άχρηστοι για να διαβάσεις την ιστορία, έχουν μια δική τους φετιχιστική σημασία. Έχουν μια δική τους μαγεία. Από μικρός, μου άρεσε απλά να παρατηρώ τους χάρτες και να «χάνομαι» μέσα τους.

Δεν μου αρέσουν και τόσο ορισμένοι από τους σύγχρονους χάρτες φανταστικών κόσμων. Είναι φτιαγμένοι με πολύ βαριά χρήση γραφικών υπολογιστή. Προσπαθούν να τους κάνουν να μοιάζουν με αεροφωτογραφίες – αλλά ούτε και αεροφωτογραφίες είναι, ουσιαστικά. Πού είναι η μαγεία σ’αυτό; Όχι πως είναι άσχημοι στην εμφάνιση. Είναι όμορφοι, είναι φανταχτεροί, είναι πιο εντυπωσιακοί. Αλλά κάτι τούς λείπει. Εγώ προτιμώ τους πιο απλούς χάρτες: τους ασπρόμαυρους, με τα βουνά που είναι σαν τρίγωνα, τα ποτάμια που είναι καμπύλες γραμμές, και τα δάση που είναι μερικά δεντράκια το ένα δίπλα στο άλλο ή ένα πράγμα σχεδόν σαν μουντζούρα πάνω στον χάρτη.

Αλλά, όπως και νάχει, οι χάρτες που κάνουμε για διάφορους φανταστικούς κόσμους, ειδικά για αρχαϊκούς φανταστικούς κόσμους, δεν είναι ρεαλιστικοί για την «εποχή» που προσπαθούν να απεικονίσουν. Και αυτή η εποχή είναι μέσα σε εισαγωγικά όχι τυχαία αλλά επειδή ένας φανταστικός κόσμος ποτέ δεν μπορεί να ενταχθεί σε κάποια συγκεκριμένη εποχή του δικού μας κόσμου. Όταν όμως διαβάζεις ότι εκεί μάχονται με σπαθιά και ταξιδεύουν με άλογα, μπορείς να κάνεις κάποια σχετική αντιστοίχηση με τις εποχές στον δικό μας κόσμο.

Οι χάρτες που φτιάχνονται με γραφικά υπολογιστή, φυσικά, δεν είναι καθόλου ρεαλιστικοί για τέτοιους αρχαϊκούς κόσμους. Δεν φτιάχνονταν έτσι οι χάρτες τότε, προφανώς. Αλλά ακόμα και οι ασπρόμαυροι χάρτες που φτιάχνουμε δεν είναι ρεαλιστικοί ακριβώς. Συνήθως έχουν κλίμακα, και η κλίμακα είναι πολύ συγκεκριμένη. Μπορείς να βάλεις έναν χάρακα επάνω στον χάρτη και να δεις ότι από την τάδε πόλη ώς τη δείνα πόλη η απόσταση είναι τόση, άρα κάποιοι που ταξιδεύουν με άλογα θα κάνουν τόσες μέρες να φτάσουν εκεί.

Αυτή δεν είναι ακριβώς ρεαλιστική λογική για έναν αρχαϊκό κόσμο. Οι αποστάσεις δεν ήταν τόσο συγκεκριμένες σε παλιές εποχές. Κανείς δεν ήξερε πόσο μεγάλες είναι οι μεγάλες αποστάσεις. Γνώριζε μόνο στο περίπου. Γνώριζε, ας πούμε, ότι ο ξάδελφός του που είναι έμπορος κάνει πέντε μέρες μέχρι να φτάσει σε μια πόλη και πέντε να γυρίσει. Γνώριζε ότι ταξίδευε ένα μήνα στη θάλασσα προτού φτάσει στις αντικρινές ακτές.

Θέλω να πω ότι δεν υπήρχαν μονάδες μέτρησης; Φυσικά και όχι. Υπήρχαν μονάδες μέτρησης, όπως τα στάδια που είχαν στην αρχαία Ελλάδα. Στο Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη γράφει για το στάδιο: αρχαία ελληνική μονάδα μήκους ίση με 100 οργιές και 6 πλέθρα, περίπου σημερινά 180 μέτρα. Τρέχα-γύρευε, δηλαδή. Σήμερα δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσο ακριβώς ήταν ένα στάδιο, όπως κι αυτοί τότε δεν θα φαντάζονταν να μετρήσουν τις αποστάσεις με χιλιόμετρα.

Οι πολύ παλιοί χάρτες δεν έχουν κλίμακα, ή η κλίμακά τους είναι σχετική. Όταν δεν μπορείς να πετάξεις, είναι πολύ δύσκολο να υπολογίσεις πόσο μεγάλη είναι μια περιοχή. Μπορείς να το ξέρεις μόνο σχετικά. Ή αν πιάσεις να μετρήσεις όλο τον δρόμο από τη μια άκρη ώς την άλλη. Και, υποθέτω, αυτό θα είχε γίνει μερικές φορές, για ορισμένες αποστάσεις που θεωρούνταν σημαντικές και έπρεπε να ξέρεις περίπου πόσα στάδια (ή οποιαδήποτε άλλη μονάδα μέτρησης) ήταν. Για παράδειγμα, από μια μεγάλη πόλη σε μια άλλη μεγάλη πόλη. Μπορώ να φανταστώ έναν γραμματιζούμενο μιας τέτοιας παλιάς εποχής να πηγαίνει με μια ομάδα μισθοφόρων και υπηρετών και να μετρά, βάσει ενός ξύλου, λίγο-λίγο έναν λιθόστρωτο δρόμο από μια μεγάλη πόλη ώς μια άλλη. Μέρες ολόκληρες δουλειάς ώσπου να μετρηθεί – και οι πιθανότητες λάθους αρκετά μεγάλες. Στο τέλος, όμως, θα κατέληγε με ένα νούμερο, έναν αριθμό που θα φανέρωνε την αντικειμενική απόσταση αυτών των δύο πόλεων, όχι πια «ο ξάδελφός μου κάνει πέντε μέρες μέχρι να φτάσει», «εγώ έκανα τέσσερις μέρες να φτάσω».

Από το να υπολογίσεις, όμως, την απόσταση ανάμεσα σε δύο (ή περισσότερες) πόλεις μέχρι να μπορείς να υπολογίσεις σωστά κάθε απόσταση υπάρχει μεγάλη διαφορά. Διαφορά δεκάδων χιλιομέτρων, για να κάνουμε κι ένα λογοπαίγνιο. Όταν όμως κάποιος είχε μετρήσει τις αποστάσεις μεταξύ μερικών πόλεων, μετά θα μπορούσε να τις χρησιμοποιήσει αυτές ως μέτρο για να μετρήσει και οποιεσδήποτε άλλες αποστάσεις, σωστά; Για παράδειγμα, αφού επάνω στον χάρτη, από εδώ ώς εδώ, είναι τόσο, άρα και από εδώ ώς εδώ θα είναι τόσο. Σωστά;

Όχι πάντα. Γιατί, για να ισχύει αυτό, προϋποθέτει ότι επάνω στον χάρτη θα είναι όλα αναλογικά σωστά. Πράγμα που, εκείνη την εποχή, δεν μπορούσε να είναι καθόλου βέβαιο.

Τι εννοώ; Θα το εξηγήσω με ένα απλό σύγχρονο παράδειγμα. Πολλές φορές, όταν γράφω λογοτεχνία, θέλω να πιάσω μια περιοχή ενός χάρτη μου και να τη μεγεθύνω για να κάνω σημειώσεις εκεί, σε πιο περιορισμένο χάρτη. Τι κάνω, λοιπόν; Χρησιμοποιώντας υπολογιστή (φυσικά), κόβω το τμήμα του χάρτη που θέλω και το μεγεθύνω. Μετά, το εκτυπώνω σε μεγάλο χαρτί. Πώς βρίσκω την κλίμακα; Μετράω την απόσταση δύο σημείων στον αρχικό χάρτη, βρίσκω πόση είναι βάσει της κλίμακάς του, και μετά μετράω την απόσταση των δύο ίδιων σημείων στον μεγεθυσμένο χάρτη. Διαιρώ την πραγματική απόσταση (αυτή που βγήκε βάσει κλίμακας) με την απόσταση των δύο σημείων στον μεγεθυσμένο χάρτη, και έτσι βρίσκω την κλίμακα στον μεγεθυσμένο χάρτη. Το κάνω, μάλιστα, δυο, τρεις φορές αυτό, με διαφορετικά σημεία, για να είμαι σίγουρος ότι είμαι σωστός, ή ότι το υπολογιστικό λάθος είναι όσο το δυνατόν μικρότερο.

Ένας χαρτογράφος σε μια αρχαϊκή εποχή δεν είχε τη δυνατότητα να κάνει αυτό το απλό πράγμα που κάνω εγώ σήμερα με τη βοήθεια του υπολογιστή μου. Γιατί εγώ θεωρώ πως όλα τα σημεία επάνω στον χάρτη (αφού τα έχω φτιάξει ο ίδιος και μεγεθύνει αναλογικά) είναι αναλογικά σωστά αναμεταξύ τους. Σε μια αρχαϊκή εποχή, όμως, αυτό δεν ήταν καθόλου βέβαιο. Ήταν πολύ δύσκολο να βάλεις τα πράγματα σωστά το ένα δίπλα στο άλλο επάνω σ’έναν χάρτη.

Γι’αυτό κιόλας οι περισσότεροι χάρτες που φτιάχνουμε για φανταστικούς κόσμους είναι... φανταστικοί. Όχι επειδή δείχνουν φανταστικά μέρη, αλλά επειδή η κλίμακά τους δεν θα μπορούσε ποτέ να ισχύει όπως την θέτουμε σήμερα. Σε τέτοιους χάρτες αρχαϊκών εποχών οι αποστάσεις δεν μπορεί να είναι όλες ίδιες προς όλες τις κατευθύνσεις. Μια κλίμακα μπορεί να βγαίνει σωστή όταν υπολογίζεις την απόσταση ανάμεσα σε δύο μεγάλες πόλεις που ενώνονται με δρόμους, αλλά μπορεί να βγαίνει λάθος όταν υπολογίζεις την απόσταση μέσα από δάση και βουνά, ή προς ένα νησί, ή σε μια παραμεθόριο ανάμεσα σε δύο βασίλεια. Οι δύσβατοι και οι άγριοι τόποι, ειδικά, δεν υπήρχε η δυνατότητα να χαρτογραφηθούν καθόλου καλά – γι’αυτό κιόλας κυκλοφορούσαν και τόσοι μύθοι και θρύλοι για διάφορα μέρη. Το κλασικό «Here There Be Dragons» και τα λοιπά.

Αν ήθελες ένας χάρτης τέτοιας εποχής να είναι πραγματικά αληθοφανείς θα έπρεπε τα περισσότερα πράγματα επάνω του να είναι υποκειμενικά και να υπήρχαν απλώς κάποιες σημειώσεις για το πόσο μακριά είναι η μια πόλη από την άλλη, ή κάποια άλλα μέρη που είναι γνωστή προορισμοί ταξιδιωτών.

Σε τέτοιους χάρτες, λογικά, θα υπάρχουν ανορθόδοξα πράγματα, όπως ένα δάσος που στον χάρτη είναι ζωγραφισμένο πολύ μεγάλο αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι και τόσο μεγάλο – ή αντιστρόφως.

Αυτό σπάνια συμβαίνει, δυστυχώς, στους φανταστικούς κόσμους μας. Συνήθως φτιάχνουμε χάρτες όπου όλα είναι αναλογικά σωστά αναμεταξύ τους. Και φυσικά, κι εγώ κάνω το ίδιο. Γιατί θέλω να ξέρω πόσο μεγάλο είναι αυτό το καταραμένο δάσος όταν οι χαρακτήρες σε μια ιστορία μου το διασχίζουν.

Εκείνο, όμως, που πρέπει πάντα να έχουμε υπόψη μας είναι, όχι μόνο ότι ο χάρτης δεν είναι ο τόπος, αλλά και ότι ο δικός μας χάρτης δεν μπορεί να είναι και ο χάρτης των ανθρώπων που ζουν στον φανταστικό κόσμο μας – ειδικά αν ο κόσμος είναι αρχαϊκός. Αυτοί δεν θα ξέρουν πόσο μεγάλο είναι το δάσος· μόνο υποθέσεις θα μπορούν να κάνουν, βάσει του τι έχουν ακούσει και βάσει χαρτών που έχουν γίνει, επίσης, από υποθέσεις και αναφορές ταξιδευτών.

Το ίδιο, φυσικά, μπορεί να ισχύει ακόμα και για τον χάρτη μιας πόλης. Νομίζεις ότι μια πόλη είναι εύκολο να χαρτογραφηθεί με συμβατικό τρόπο; Οι δρόμοι της, οι πλατείες της; Προσπάθησε να το κάνεις αυτό στην Αθήνα (ή σε άλλη μεγάλη πόλη) αν τολμάς (βλέπε και το άρθρο μου για Αστική Περιπλάνηση) και θα διαπιστώσεις ότι δεν είναι τόσο απλό να βάλεις τα πάντα σωστά αναμεταξύ τους έτσι ώστε να μπορείς να μετρήσεις τις αποστάσεις με ακρίβεια.

Αλλά με αυτό τον τρόπο έκαναν τους χάρτες τους σε αρχαϊκές εποχές. Και η φανταστική λογοτεχνία είναι γεμάτη αρχαϊκούς κόσμους.

---