ΣΚΕΨΕΙΣ

2/11/2014

Ηρωική Φαντασία:
Ένα Δεξιό Είδος;
Ο πολιτικός προσανατολισμός στην ηρωική και στην επική φαντασία

Πριν από αρκετά χρόνια ο Michael Moorcock (γνωστός, καλτ συγγραφέας του φανταστικού, για όσους δεν ξέρουν) είχε δώσει μια συνέντευξη σε μια γαλλική ραδιοφωνική εκπομπή, την οποία μπορείτε να βρείτε και να ακούσετε εδώ*. (Παρότι η εκπομπή είναι γαλλική, η συνέντευξη είναι στα αγγλικά.) Ανάμεσα σε άλλα πράγματα που λέει ο Moorcock, αναφέρει και ότι η ηρωική φαντασία είναι δεξιά, από πολιτικής άποψης, και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμα και φασιστική. Αυτό με εξέπληξε ώς ένα βαθμό· αποφάσισα, λοιπόν, να σκεφτώ λιγάκι το όλο θέμα.

Ο Moorcock ισχυρίζεται ότι η ηρωική φαντασία είναι φασιστική, κυρίως, λόγω θεματολογίας αλλά και συμβολισμών – σπαθιά, σημαίες, ήρωες πάνω σε άλογα, και τα λοιπά. Είναι αυτό σωστό ως συλλογισμός; Εξαρτάται, θα έλεγα, και τελείως ανάλογα με την περίπτωση.

Κατ’ αρχήν, τα σύμβολα από μόνα τους δεν σημαίνουν τίποτα. Τα πάντα εξαρτώνται από ποιους χρησιμοποιούνται και για ποιο σκοπό. Ακόμα και ο αγκυλωτός σταυρός, για παράδειγμα, σε παλιότερες εποχές ήταν σύμβολο γονιμότητας. Οι Ναζί είναι άθλιοι λόγω της ιδεολογίας τους, όχι λόγω του αγκυλωτού σταυρού. Αν είχαν μια παπαρούνα κι ένα περιστέρι για σύμβολο, πάλι το ίδιο θα ήταν. Το σύμβολο, από μόνο του, δεν λέει τίποτα· είναι απλά ένα σχήμα. Κατά συνέπεια, και το σπαθί από μόνο του δεν είναι φασιστικό σύμβολο, ούτε το στέμμα από μόνο του είναι φασιστικό σύμβολο.

Επιπλέον, πολλοί επαναστάτες – που θα τους θεωρούσαμε από αριστερούς έως αναρχικούς – κουβαλούσαν σπαθιά και τόξα, καβαλούσαν άλογα, και φορούσαν, σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμα και στέμματα. Παραδείγματα από την Ιστορία: Ο Ρομπέν των Δασών, ο οποίος περίμενε να έρθει ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος (βασιλιάς, στέμμα, άλογο, πανοπλίες, σημαίες, και όλα τα σχετικά σύμβολα) για να σώσει τον λαό από τον τυραννικό ξάδελφό του. Ο Σπάρτακος, ο οποίος επαναστάτησε εναντίον των Ρωμαίων με σπαθιά και με τσεκούρια, σκοτώνοντας εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, στο πέρασμά του (μια πράξη όχι και τόσο ανθρωπιστική, από μόνη της).

Δε νομίζω, λοιπόν, ότι τα σύμβολα μπορούν να κάνουν ένα λογοτεχνικό είδος δεξιό ή αριστερό, ή φασιστικό ή μη. Το γεγονός ότι μέσα σε κάποιες ιστορίες υπάρχουν άνθρωποι με σπαθιά, απλά σημαίνει πως υπάρχουν άνθρωποι με σπαθιά: και όχι, απαραίτητα, τίποτε άλλο πέρα από αυτό.

Από άποψη θεματολογίας, τώρα... Κι εδώ νομίζω ότι εξαρτάται από την περίπτωση. Δεν μπορείς να πεις ότι ολόκληρη η ηρωική/επική φαντασία ως είδος είναι φασιστική ή δεξιά, γιατί, πολύ απλά, αυτό δεν ισχύει. Συνήθως, βέβαια, στην ηρωική/επική φαντασία παρουσιάζονται βασιλιάδες και άλλοι ευγενείς. Αυτό δεν είναι δεξιό; Μπορεί να είναι «δεξιό» από πολιτικής άποψης – από την άποψη ότι υπάρχει αριστοκρατία ως πολιτικοκοινωνικό σύστημα – αλλά δεν σημαίνει και ότι η εξέλιξη της λογοτεχνικής ιστορίας έχει δεξιά ροπή. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, στη φανταστική λογοτεχνία οι βασιλιάδες αμφισβητούν τα ίδια τα έθιμα του λαού τους. Ο Κόναν και ο Καλ, οι δύο πολύ γνωστοί ήρωες του Robert Howard, είναι τρανά παραδείγματα. Ο Καλ γίνεται κατά λάθος βασιλιάς της Ατλαντίδας και συνεχώς αμφισβητεί έθιμα και νόμους που θεωρεί άδικα για τον λαό. Είναι αυτό πολιτικά δεξιό; Δε νομίζω, γιατί συνήθως η Δεξιά ταυτίζεται με τον συντηρητισμό. (Υπάρχουν και εξαιρέσεις, το ξέρω, αλλά αν αναρωτηθούμε για όλες τις πολιτικές εξαιρέσεις και υποπεριπτώσεις που υπάρχουν μέσα στη Δεξιά και στην Αριστερά δεν πρόκειται να τελειώσουμε ποτέ!) Αν μη τι άλλο, θα μπορούσες να χαρακτηρίσεις τον Καλ ακόμα και «αναρχικό» βασιλιά. Και ο Κόναν, όπως φαίνεται στην Ώρα του Δράκου, είναι ένας βασιλιάς ιδιαίτερα αγαπητός ανάμεσα στον λαό του – ακόμα και ανάμεσα στους υπηρέτες – ενώ αντιπαθείς στους ευγενείς και άλλους που προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τον λαό. Είναι δεξιές αυτές οι περιπτώσεις βασιλιάδων στην ηρωική φαντασία; Εμένα πιο πολύ με αριστερές μού φαίνονται, εκτός αν έχω τελείως διαστρεβλωμένη αντίληψη τού τι σημαίνει δεξιός και τι αριστερός.

Σε άλλου είδους ιστορίες, προτού γίνει βασιλιάς, ο Κόναν περιπλανιέται και αναμιγνύεται με μισθοφόρους, κλέφτες, και πειρατές. Δεξιός; Μάλλον όχι. Κι αυτό είναι ένα κλασικό μοτίβο πολλών τυχοδιωκτών στην ηρωική φαντασία.

Ο Έλρικ, που τον έχει γράψει ο ίδιος ο Moorcock ο οποίος κατηγορεί την ηρωική φαντασία ως φασιστική, είναι επίσης ένας βασιλιάς που, όπως κι ο Καλ, αμφισβητεί τα έθιμα και τους νόμους των ευγενών του ίδιου του του βασιλείου.

Αυτές οι περιπτώσεις δεν είναι περιπτώσεις δεξιών βασιλιάδων. Δεν φέρονται έτσι οι δεξιοί βασιλιάδες. Οι βασιλιάδες, στα περισσότερα βιβλία του φανταστικού, είναι τελείως ιδιαίτερες περιπτώσεις ατόμων.

Ας κάνουμε, όμως, μια σύντομη διακοπή για να σκεφτούμε και τις περιπτώσεις πραγματικών, ιστορικών βασιλιάδων. Κάποιοι ήταν καθάρματα και τύραννοι, κάποιοι όχι. Αλλά στάσου μια στιγμή και φαντάσου πώς ξεκίνησε την ύπαρξή του αυτός ο άνθρωπος. Ήταν ένας τύπος που γεννήθηκε, χωρίς κανένας να τον ρωτήσει, μέσα σε μια βασιλική οικογένεια, και από κει και πέρα όλοι οι γύρω του προσπαθούσαν να του εξηγήσουν πώς είναι σωστό να φέρεται για την κοινωνική του θέση, ποιοι είναι οι εχθροί του, ποια πρέπει να παντρευτεί, τι πρέπει να κάνει για το καλό του βασιλείου του, πώς πρέπει να φέρεται προς τα ιερατεία, και τα λοιπά και τα λοιπά. Αν μη τι άλλο, ήταν θύμα της κοινωνικής του θέσης και ανελεύθερος. Δεν είχε και πολύ μεγάλη διαφορά από τον σημερινό άνθρωπο που προσπαθεί η κοινωνία να του επιβληθεί σχετικά με το πώς πρέπει να φέρεται και τι να κάνει. (Είχε, μάλιστα, γίνει μια μελέτη κάποτε και είχε διαπιστωθεί ότι ο μέσος σημερινός άνθρωπος ζει περίπου σαν ένας μεσαιωνικός βασιλιάς.) Συνήθως, νομίζω, πολύ χειρότερες από τον ίδιο τον βασιλιά ήταν οι διάφορες κλίκες ευγενών γύρω του και τα ιερατεία που πάσχιζαν να αποκτήσουν ολοένα και περισσότερη δύναμη, με αποτέλεσμα να καταπιέζεται ο λαός.

Αλλά δεν θα κάνω τώρα πολιτική ανάλυση του φεουδαρχικού συστήματος, γιατί δεν είναι αυτό το θέμα του άρθρου.

Πάμε πίσω στη φανταστική λογοτεχνία.

Μπορεί, φυσικά, κάποιος να αντιπαραθέσει το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της ηρωικής φαντασίας είναι γραμμένο σε σκηνικά αρχαϊκού τύπου με ευγενείς και ολιγαρχίες – δεξιά πολιτεύματα. Αλλά, και πάλι, αυτό από μόνο του δεν σημαίνει τίποτα. Η κάθε ιστορία πρέπει, υποχρεωτικά, να έχει και κάποιο πολιτικό υπόβαθρο· δεν μπορεί να είναι γραμμένη σε πολιτικό ή κοινωνικό κενό, εκτός αν γράφεις για ταρζανοειδείς ήρωες στη ζούγκλα οι οποίοι πολεμάνε λιοντάρια. Το όλο θέμα είναι πώς είναι γραμμένη η ιστορία, και όχι το υπόβαθρό της. Από εκεί φαίνεται ο πολιτικός προσανατολισμός της.

Μια ιστορία που μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι βρίσκεται πιο πολύ προς τα δεξιά είναι, ίσως, ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, από την άποψη και μόνο ότι οι χαρακτήρες δεν αμφισβητούν τις κοινωνίες τους. Αλλά, και πάλι, οι άρχοντες δεν παρουσιάζονται ως τυραννικοί, ή, τουλάχιστον, η απειλή που αντιμετωπίζουν είναι σίγουρα πιο τυραννική από τους ίδιους. Ο Τόλκιν δεν ασχολείται με την πολιτική στο επίπεδο που μπορεί να ασχοληθεί ένας σύγχρονος αναλυτής με αυτήν. Όμως θα μπορούσα να καταλάβω γιατί ίσως κάποιος να χαρακτήριζε τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών ως δεξιά ιστορία, από πολιτικής άποψης.

Καταλήγοντας, λοιπόν, πιστεύω πως είναι γενικολογία να χαρακτηρίζεις ένα ολόκληρο είδος ως δεξιό ή ως αριστερό, γιατί δεν είναι το ίδιο το είδος που έχει σημασία αλλά η κάθε ιστορία ξεχωριστά και πώς τη γράφει ο καθένας. Και όλες οι ιστορίες, θέλοντας και μη, θα έχουν κάποιον πολιτικό προσανατολισμό, ακόμα κι αν ο συγγραφέας δεν το κάνει επίτηδες. Είναι φυσικό επακόλουθο, επειδή οι ιστορίες (όπως είπα και παραπάνω) δεν διεξάγονται σε πολιτικοκοινωνικό κενό αλλά στηρίζονται σε κάποιο υπόβαθρο. Σημασία έχει να είναι καλές από αφηγηματικής και λογοτεχνικής άποψης. Οι καλύτερες ιστορίες είναι αυτές που ο συγγραφέας απλά γράφει και βγαίνουν όπως οι ίδιες θέλουν. Οι χειρότερες ιστορίες είναι αυτές που ο συγγραφέας προσπαθεί, εσκεμμένα, να κάνει κατήχηση σχετικά με τα πολιτικά του πιστεύω, είτε είναι προς τα δεξιά είτε είναι προς τα αριστερά. Αυτές οι ιστορίες δεν μοιάζουν φυσικές, κι έτσι χάνουν την αξία τους ως αληθοφανείς αφηγήσεις. Σε τελική ανάλυση, δεν διαβάζουμε λογοτεχνία για να μας κάνουν κατήχηση αλλά για να γουστάρουμε.