ΣΚΕΨΕΙΣ

17/12/2024

Λόγος και Εικόνα
Η σχέση της φανταστικής λογοτεχνίας με τη φανταστική ζωγραφική

 

Από μικρός (και μάλλον αυτό συνέβαινε περισσότερο όταν ήμουν μικρός παρά τώρα που έχω γεράσει) όταν έβλεπα εικόνες – πίνακες φαντασίας, κυρίως, αλλά οτιδήποτε ουσιαστικά – άρχιζα να φαντάζομαι ιστορίες για να γράψω. Το ίδιο μού συνέβαινε, αρκετές φορές, και όταν έβλεπα ταινίες – το οποίο σήμερα πλέον μου συμβαίνει πολύ σπάνια. Το ίδιο έχει τύχει να μου συμβεί, ακόμα πιο σπάνια, και όταν διαβάζω τις επικεφαλίδες των εφημερίδων στα περίπτερα. Δεν αστειεύομαι. Μου συνέβη πρόπερσι, μάλιστα, και από εκεί ξεκίνησε μια σειρά που γράφω τώρα. Είναι, όμως, πολύ σπάνιο, όπως είπα.

Εδώ θέλω να μιλήσω μόνο για τις εικόνες, και κυρίως για τους πίνακες και τις εικονογραφήσεις φαντασίας. Η σχέση της φανταστικής λογοτεχνίας με τη ζωγραφική ήταν ανέκαθεν πολύ στενή, νομίζω. Δεν χρειάζεται καν να το παρατηρήσεις, αν είσαι κι ο ίδιος συγγραφέας. Το αισθάνεσαι, συνήθως, όπως εγώ το αισθανόμουν από μικρός. Όταν έβλεπα έναν πίνακα με έναν δράκο κι έναν ιππότη το μυαλό μου άρχιζε αμέσως να κάνει ιστορίες. Ήταν σαν να έχω πάρει ψυχοτρόπα.

Ένα από τα πρώτα πράγματα που έκανα στο διαδίκτυο – το παλιό διαδίκτυο, λίγο πριν από το 2000 – ήταν να μαζεύω όσες περισσότερες εικόνες φαντασίας μπορούσα να βρω. Καθόμουν και τις κατέβαζα μία-μία, αργά-αργά – γιατί τότε το διαδίκτυο ήταν αργό, όχι όπως σήμερα. Δεν το θεωρούσα, όμως, χάσιμο χρόνου. Η κάθε εικόνα ήταν σαν μια μαγική πύλη για να οδηγηθείς στους δικούς σου κόσμους, για να σου δώσει ανεξάντλητη έμπνευση.

Ακόμα τις έχω αυτές τις εικόνες που είχα κατεβάσει τότε, μεταφέροντάς τις από δίσκο σε δίσκο, εδώ και τόσα χρόνια. Ήταν ένα website, εκείνη την εποχή, που έβαζε έργα από Luis Royo, Frank Frazetta, Clyde Caldwell, και παρόμοιους ζωγράφους. Ήταν σαν ένα σεντούκι γεμάτο θησαυρούς για εμένα.

Αλλά και πιο μικρός ακόμα όταν ήμουν, έψαχνα να βρω εικόνες και πίνακες φαντασίας. Ανέκαθεν μου φαίνονταν σαν μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης για τις ιστορίες που έγραφα. Δεν έκανα «μεταφορά» του πίνακα στη λογοτεχνία μου. Δεν έγραφα ό,τι έβλεπα. Αν έβλεπα έναν μάγο να πολεμά έναν δράκο με φωτιές, αυτό δεν σήμαινε ότι κι εγώ θα έγραφα μια ιστορία μ’έναν δράκο κι έναν μάγο. Η ιστορία που θα έγραφα μπορεί να ήταν οτιδήποτε· μπορεί να μην είχε καν μάγους ή δράκους. Σημασία έχει ότι η εικόνα, ο πίνακας, το ζωγραφικό έργο, δρούσε έτσι ώστε να παρακινήσει τη δική μου φαντασία να λειτουργήσει.

Και νομίζω πως αυτό συμβαίνει σε πάρα πολλούς συγγραφείς φαντασίας, αν όχι σε όλους. Η ζωγραφική φαντασίας ήταν, και είναι, πολύ στενά συνδεδεμένη με τη φανταστική λογοτεχνία.

Και το ξέρω πως το βλέπω αντίστροφα. Το «σωστό» θα ήταν, ίσως, να πω ότι οι ζωγράφοι εμπνέονται από τους συγγραφείς για να φτιάξουν έναν πίνακα. Και αυτό όντως ισχύει, φυσικά. Όλα αυτά τα ζωγραφικά έργα φαντασίας που βλέπουμε από τον Luis Royo, τον Frank Frazetta, τον Stephen Fabian, και άλλους έγιναν ως εξώφυλλα για βιβλία φαντασίας. Κι αν όχι όλα, τότε πολλά από αυτά. Οι πίνακες φτιάχτηκαν για να μπουν σε εξώφυλλα ή στο εσωτερικό βιβλίων, ή απλά ως έμπνευση από φανταστικές ιστορίες ή μύθους.

Αυτό αποδεικνύει ακόμα περισσότερο τη σύνδεση της φανταστικής λογοτεχνίας (και ίσως όχι μόνο της φανταστικής) με τη ζωγραφική, με την εικόνα.

Πολλές φορές λένε: Μια εικόνα είναι χίλιες λέξεις. Ή εγώ μπορεί να πω: Μια λέξη είναι χίλιες εικόνες.

Αυτά είναι ανοησίες (ίσως)· δεν έχουν καμία σημασία. Δεν υπάρχει ανταγωνισμός εικόνας και γραπτού λόγου. Υπάρχει μια διαρκή αλληλεπίδραση, σαν ένας δράκους που τρώει την ουρά του. Συνεχώς τρώγεται αλλά και αναγεννιέται. Ένα αυθύπαρκτο σύστημα.

Οι συγγραφείς θα έγραφαν χωρίς να βλέπουν πίνακες που τους εμπνέουν; Ίσως ναι. Μάλλον ναι. Αλλά κάτι θα έχαναν αν δεν τους έβλεπαν. Το λέω και το εννοώ. Το καταλαβαίνω από τον εαυτό μου.

Παρομοίως, οι ζωγράφοι θα ζωγράφιζαν φανταστικούς πίνακες αν δεν διάβαζαν φανταστικές ιστορίες; Ίσως ναι. Μάλλον ναι, αν είχαν αυτή την τάση. Αλλά κι εκείνοι κάτι θα έχαναν, νομίζω. Γιατί ο ζωγράφος απλώς απεικονίζει ένα στιγμιότυπο, δεν φτιάχνει μια ολόκληρη ιστορία. Την ιστορία – μέσα στην οποία υπάρχουν πάρα πολλά στιγμιότυπα – πρέπει να τη βρει από κάπου αλλού. Και το βιβλίο είναι καλύτερο από τον κινηματογράφο γι’αυτή τη δουλειά, διότι με το βιβλίο ο ζωγράφος μπορεί να απεικονίσει εκείνος όπως θέλει τα πράγματα, ενώ σε μια ταινία είναι ήδη απεικονισμένα. Το βιβλίο γαργαλά τη φαντασία μας και τη βάζει να λειτουργήσει. Ωθεί τον ζωγράφο να φτιάξει κάτι που το «βλέπει» μόνο με το μυαλό του, κάτι που δεν υπάρχει στην «πραγματικότητα».

Ναι, η σχέση φανταστικής λογοτεχνίας και φανταστικής ζωγραφικής είναι, αναμφίβολα, πολύ στενή. Από παλιά. Από την εποχή των μύθων και των επικών ασμάτων, ίσως. Απεικονίσεις γίνονταν και τότε· και παραμυθάδες αφηγούνταν ιστορίες, ακόμα κι αν δεν τις έγραφαν επάνω σε περγαμηνή ή πέτρα. Λόγος και εικόνα. Όχι δύο αντίθετα πράγματα. Δύο πράγματα που αλληλοσυμπληρώνονται.

Γι’αυτό κιόλας δίνω ιδιαίτερη σημασία στους πίνακες φαντασίας, και ακόμα συγκεντρώνω πολλούς. Παρότι όταν ήμουν μικρός με ταξίδευαν πολύ πιο εύκολα, εξακολουθούν και σήμερα να το κάνουν. Ορισμένες φορές μπορεί να μου δώσουν και «λύση» για κάποιο σημείο της πλοκής που με έχει προβληματίσει.

Δυστυχώς – και αυτό είναι καθαρά προσωπική εκτίμηση – εκείνο που έχω παρατηρήσει είναι ότι οι πίνακες φαντασίας που είχαν φτιαχτεί παλιότερα με εμπνέουν περισσότερο. Εικόνες από Clyde Caldwell, Stephen Fabian, Julie Bell, Brom… Δε βλέπω πολλά αντίστοιχα πράγματα σήμερα. Ακόμα και οι παλιές εικόνες που ήταν επάνω σε βιβλία παιχνιδιών ρόλων όπως το Dungeons & Dragon μού αρέσουν περισσότερο από τις σημερινές. Παρότι οι σημερινές φαντάζουν πιο «τέλειες», εκείνες είναι πιο ατμοσφαιρικές, έχουν περισσότερο δυναμισμό, περισσότερη μαγεία. Στις μέρες μας, το πρόβλημα ίσως να είναι ότι πολλά πράγματα γίνονται με επεξεργασία σε υπολογιστή, ενώ τότε δεν γίνονταν έτσι. Αλλά δε νομίζω πως αυτό είναι ολόκληρο το πρόβλημα. Είναι απλώς μέρος του προβλήματος. Και δεν μπορώ να καταλάβω τι ακριβώς φταίει. Ίσως να έχει «μουδιάσει» η φαντασία μας και η δημιουργικότητά μας από το πολύ θέαμα. Ίσως. Ή ίσως να ευθύνεται γι’αυτό ο τρόπος ζωής μας, που μοιάζει να είναι πιο αγχωτικός απ’ό,τι παλιά, παρότι τώρα έχουμε, θεωρητικά, τα μέσα να ζήσουμε πιο άνετα.

Το ίδιο νομίζω πως ισχύει και για τη λογοτεχνία. Δεν το εντοπίζω αυτό το πρόβλημα μόνο στη ζωγραφική. Ψάχνω να βρω ιστορίες φαντασίας από σύγχρονους συγγραφείς που πραγματικά θα με γοητεύσουν, και δυσκολεύομαι, ειλικρινά. Αυτό δεν σημαίνει πως όλες οι παλιότερες ιστορίες είναι πιο καλές. Δεν είναι. Αλλά νομίζω πως, κατά κανόνα, έχουν περισσότερο δυναμισμό, περισσότερη μαγεία. Σήμερα διαβάζεις φανταστικές ιστορίες κι έχεις την αίσθηση ότι κάτι λείπει, κάτι το πιο ατίθασο, το πιο άγριο, το πιο γοητευτικό, το πιο ιδιοσυγκρασιακό.

Από τα παραπάνω, θεωρώ πως, γι’ακόμα μια φορά, φαίνεται και η αλληλεπίδραση φανταστικής λογοτεχνίας και φανταστικής ζωγραφικής. Οι δύο μορφές τέχνης είναι αναπόσπαστα δεμένες σε έναν κύκλο ανατροφοδότησης.

Αναρωτιέσαι τι ξεκίνησε τι: η αφήγηση την εικόνα, ή η εικόνα την αφήγηση; Και δεν μπορείς να απαντήσεις. Δεν γίνεται να απαντήσεις. Για να απαντήσεις, θα έπρεπε να ξέρεις αν ο πρώτος συγγραφέας έγραψε χωρίς να δει εικόνα, ή αν ο πρώτος ζωγράφος ζωγράφισε χωρίς να έχει έρθει σε επαφή με αφήγηση.

Εκείνο που ξέρω εγώ είναι ότι δεν θα ήμουν ο ίδιος συγγραφέας αν δεν είχα δει τόσες, μα τόσες, υπέροχες εικόνες φαντασίας στη ζωή μου. Και πιστεύω πως και όλοι αυτοί οι ζωγράφοι δεν θα μπορούσαν να κάνουν τα υπέροχα έργα που έκαναν αν δεν είχαν διαβάσει ιστορίες φαντασίας.

---