ΣΚΕΨΕΙΣ

7/5/2024

Πώς Πλάθονται οι Κόσμοι οι Φανταστικοί
Μέθοδοι δημιουργίας

 

Πολλοί αναρωτιούνται πώς οι συγγραφείς φαντασίας φτιάχνουν φανταστικούς κόσμους γεμάτους περιοχές, παράξενα ονόματα, και ένα σωρό ιδιομορφίες σε σχέση με τον δικό μας κόσμο. Κάποιοι, πάλι, που σκέφτονται να γράψουν φανταστική λογοτεχνία διστάζουν γιατί δεν νομίζουν ότι θα κατάφερναν να φτιάξουν τόσο μεγάλους και πολύπλοκους φανταστικούς κόσμους.

Και υπάρχει και το παράδειγμα του Τολκιν, ο οποίος είχε φτιάξει έναν κόσμο με αρκετά πολύπλοκη μυθολογία και ακόμα και δικές του γλώσσες οι οποίες είναι, πραγματικά, σαν κανονικές γλώσσες. Ορισμένοι επίδοξοι συγγραφείς τρομάζουν από αυτό. Σκέφτονται: Μα πώς να το κάνεις;

Υπάρχει, όμως, και το αντίθετο ρεύμα (όπως ο Michael Moorcock), που ισχυρίζεται ότι δεν χρειάζεται ο φανταστικός κόσμος να είναι πολύπλοκος, ούτε καν λεπτομερειακός: μάλιστα, αυτό είναι κακό. Αλλά ακόμα κι αυτοί οι συγγραφείς πλάθουν διάφορα παράξενα φανταστικά σκηνικά, παρά τα όσα λένε. Απλώς δεν τους ενδιαφέρει να τα καταγράψουν σαν ιστορικά δεδομένα ή σαν να γράφουν τον Οδηγό του Φανταστικού Κόσμου. Για παράδειγμα, ο κόσμος του Elric, του γνωστού ήρωα του Moorcock, είναι αρκετά ευφάνταστος, παρότι ο Moorcock δεν ενδιαφέρεται να ασχοληθεί με λεπτομέρειες και συστηματική καταγραφή. Όταν βλέπει κάποιος τον κόσμο του Elric – ειδικά κάποιους που δεν ασχολείται με τη φανταστική λογοτεχνία και πολύ – μπορεί να σκεφτεί ότι είναι δύσκολο να επινοήσεις έναν τέτοιο κόσμο, ή μπορεί να απορήσει πώς είναι δυνατόν ένας συγγραφέας να σκεφτεί όλα αυτά τα πράγματα.

Ουσιαστικά, όμως, δεν είναι και τόσο δύσκολο να φτιάξεις όσους φανταστικούς κόσμους θέλεις, αρκεί, βέβαια, να έχεις κάποια φαντασία και δημιουργική διάθεση.

Υπάρχουν δύο τρόποι, κι ένας τρίτος, για να φτιάχνεις φανταστικούς κόσμους – φανταστικά σκηνικά, εν γένει. Ο πρώτος τρόπος είναι αυτός που θα μπορούσαμε να πούμε Από Πάνω Προς τα Κάτω. Ο δεύτερος είναι αυτός που θα μπορούσαμε να πούμε Από Κάτω Προς τα Πάνω. Και ο τρίτος είναι κάτι ανάμεσα στους δύο προαναφερθέντες, και μπορεί να γέρνει λίγο περισσότερο προς τον έναν ή προς τον άλλο.

Προσωπικά, χρησιμοποιώ σχεδόν πάντα την τρίτη μέθοδο όταν φτιάχνω φανταστικούς κόσμους. Δεν μπορώ να το κάνω αλλιώς. Αλλά ας τις δούμε με τη σειρά.

Η μέθοδος του Από Πάνω Προς τα Κάτω είναι η «μέθοδος Τόλκιν». Φτιάχνεις έναν ολόκληρο φανταστικό κόσμο από την αρχή. Τον φτιάχνεις με κάθε λεπτομέρεια – ή, τουλάχιστον, όσες λεπτομέρειες σε ενδιαφέρουν. Κανείς δεν μπορεί, προφανώς, να συμπεριλάβει τα πάντα. Φτιάχνεις ιστορίες, μυθολογίες, οικολογίες, πόλεις, χώρες, ποταμούς, θάλασσες... Τους δίνεις ονόματα. Καταγράφεις τι είναι το καθένα. Ορισμένοι συγγραφείς έχουν γεμίσει εγκυκλοπαίδειες έτσι. Καθώς επίσης και ορισμένοι επίδοξοι συγγραφείς. Δηλαδή, πέφτουν στην παγίδα να καταγράφουν ατελείωτες λεπτομέρειες για έναν φανταστικό κόσμο αλλά ποτέ δεν αρχίζουν να γράφουν κάποια ιστορία μέσα στον κόσμο αυτό – κάποιο μυθιστόρημα, κάποιο διήγημα έστω.

Όχι πως αυτό είναι κακό, αν το μόνο που σε ενδιαφέρει είναι να φτιάξεις έναν φανταστικό κόσμο. Μπορεί να είναι, μάλιστα, κάτι το υπέροχο. Αλλά, αν ο σκοπός σου είναι να γράψεις λογοτεχνία, τότε κάπου πρέπει και να τελειώνεις με την εγκυκλοπαίδειά σου και ν’αρχίσεις πραγματικά να γράφεις.

Όταν έχεις τελειώσει με το στήσιμο του κόσμου – που ποτέ δεν τελειώνει, ουσιαστικά, αλλά κάπου πρέπει να βάλεις μια άνω τελεία – αρχίζεις τότε και γράφεις όσες ιστορίες θέλεις μέσα στον κόσμο αυτό.

Αυτή είναι η μέθοδος Από Πάνω Προς τα Κάτω, η «μέθοδος Τόλκιν»: το ότι, δηλαδή, φτιάχνεις ολόκληρο τον κόσμο, «από πάνω», και μετά καταγράφεις κάθε δυνατή λεπτομέρεια, «προς τα κάτω». Είναι και το πιο χρονοβόρο, φυσικά. Είναι αυτό που τρομάζει τους περισσότερους· ή νομίζουν ότι θα τους έκανε να βαριούνται, ή ότι δεν θα είχαν αρκετή φαντασία για να το ολοκληρώσουν.

Το αν η μέθοδος Από Πάνω Προς τα Κάτω κάνει τον φανταστικό κόσμο πιο «πραγματικό», πιο «ρεαλιστικό», όπως ισχυρίζονται ορισμένοι, είναι πολύ σχετικό, κατά τη γνώμη μου. Επειδή έχεις γράψει μια ολόκληρη εγκυκλοπαίδεια ακόμα και για το τι συμβαίνει στα σοκάκια μιας πόλης, δεν σημαίνει ότι ο φανταστικός κόσμος θα είναι απαραίτητα καλύτερος, ή πιο ζωντανός, από οποιονδήποτε άλλο. Πάρε για παράδειγμα κόσμους όπως Forgotten Realms, που έχουν γραφτεί κάτι εξωφρενικές λεπτομέρειες, ολόκληροι τόμοι. Είναι πιο αληθοφανείς; Δεν το νομίζω. Ίσως, μάλιστα, το αντίθετο να ισχύει. Όχι πάντα, όχι υποχρεωτικά, αλλά είναι πιθανό.

Η άλλη βασική μέθοδος είναι η Από Κάτω Προς τα Πάνω. Εδώ δεν ξεκινάς πρώτα να φτιάχνεις τον φανταστικό κόσμο ώστε μετά να γράψεις κάποια ιστορία εκεί. Αρχίζεις κατευθείαν να γράφεις μια ιστορία αλλά αυτή η ιστορία διαδραματίζεται, φυσικά, σε κάποιο φανταστικό σκηνικό το οποίο έχεις μόλις και μετά βίας σκεφτεί. Είναι μόνο μια περιοχή – μπορεί να είναι μια πόλη, ή μια βαρονία, ή κάτι ακτές, ή ένας διαστημικός σταθμός – και τίποτα περισσότερο. Είναι ακριβώς ό,τι σου χρειάζεται για να ξεκινήσεις να γράφεις την ιστορία σου. Δεν σε ενδιαφέρει τι βρίσκεται πέρα από τα βουνά ή σε άλλους πλανήτες. Δεν τα έχεις σκεφτεί καν αυτά τα πράγματα.

Ακολουθώντας τη μέθοδο Από Κάτω Προς τα Πάνω, οικοδομείς τον φανταστικό κόσμο καθώς η ιστορία που γράφεις εξελίσσεται. Αν οι χαρακτήρες ταξιδέψουν προς κάποιο μέρος, φτιάχνεις αυτό το καινούργιο μέρος. Αν παρουσιαστεί μέσα στην ιστορία σου το ερώτημα «Σε ποια ήπειρο βρίσκονται τούτες οι ακτές», πρέπει να δώσεις μια απάντηση. Υπάρχουν κι άλλες ήπειροι στον κόσμο; Κι αν ναι, πόσες; Και ποια είναι αυτή η συγκεκριμένη; Τότε, απλά θα δώσεις μερικές ονομασίες, τίποτα περισσότερο. Θα ασχοληθείς με τις άλλες ηπείρους αν ποτέ η πλοκή της ιστορίας σου σε οδηγήσει προς τα εκεί.

Και αυτό είναι το βασικό στοιχείο της μεθόδου Από Κάτω Προς τα Πάνω: η πλοκή της ιστορίας σε οδηγεί να φτιάξεις τον φανταστικό κόσμο. Δεν ασχολείσαι καθόλου με πράγματα που δεν περιλαμβάνει η ιστορία σου. Τα αγνοείς τελείως· δεν τα σκέφτεσαι καν.

Ο κίνδυνος της μεθόδου Από Κάτω Προς τα Πάνω είναι ότι μπορεί, χωρίς να το καταλάβεις, να γράψεις πράγματα που δεν δένουν μεταξύ τους. Μπορεί να έχεις αναφέρει κάπου ότι μετά τα βουνά είναι μια μεγάλη έρημος, αλλά όταν τελικά οι χαρακτήρες σου περάσουν από ένα πέρασμα των βουνών βρίσκονται σε ένα δάσος! Χρειάζεται, οπότε, κάποια προσοχή, και πρέπει πάντα να σημειώνεις αν δεν θέλεις να πέφτεις συνεχώς σε ασυνέπειες.

Υπάρχει και η αντίστροφη παγίδα: ότι μπορεί να έχεις γράψει κάτι πριν, να το έχεις «φιξάρει» μέσα στην ιστορία, και μετά να μη μπορείς να το αλλάξεις για τον φανταστικό κόσμο παρότι κάτι άλλο τότε ίσως να σου μοιάζει ότι θα ταίριαζε περισσότερο. Αν, για παράδειγμα, έχεις γράψει ότι ο τάδε ποταμός δεν έχει καθόλου εμπορική κίνηση, μετά, όταν αναρωτηθείς από πού περνά αυτός ο ποταμός, δεν μπορείς πια να το αλλάξεις – εκτός αν θες να ξαναγράψεις τα προηγούμενα μέσα στην ιστορία σου, έτσι ώστε αυτό να γίνει εφικτό. Αλλά ορισμένες φορές δεν είναι εύκολο να αλλάξεις τα προηγούμενα χωρίς να χαλάσεις όλη την πλοκή. Οπότε, κατά κάποιο τρόπο, το σύστημα «κλειδώνει» όταν έχεις πάρει μια απόφαση. Μετά πρέπει να τη σεβαστείς.

Το πώς φτιάχνεις χάρτη για τον φανταστικό κόσμο ακολουθεί, επίσης, τη λογική αυτών των δύο μεθόδων. Αν πλάθεις τον κόσμο Από Πάνω Προς τα Κάτω, τότε φτιάχνεις έναν πελώριο χάρτη για όλο τον κόσμο και μετά εστιάζεις (φτιάχνοντας ίσως κι άλλους χάρτες) σε κάθε περιοχή. Αν πλάθεις τον κόσμο Από Κάτω Προς τα Πάνω, τότε μπορεί να φτιάξεις απλώς τον χάρτη μιας πόλης και μετά, αν σου χρειαστεί, να φτιάξεις τον χάρτη της περιοχής γύρω από την πόλη, και πάει λέγοντας.

Η τρίτη μέθοδος είναι, όμως, για εμένα η καλύτερη και η πιο ευέλικτη. Είναι αυτή που συνδυάζει τις δύο προηγούμενες. Το πώς ακριβώς τις συνδυάζει εξαρτάται από την ιδιοσυγκρασία του δημιουργού. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι. Εγώ πάντα αυτή τη μέθοδο χρησιμοποιώ· δεν θυμάμαι ποτέ να έχω φτιάξει κόσμο με τη λογική Από Πάνω Προς τα Κάτω, αλλά ούτε και με τη λογική Από Κάτω Προς τα Πάνω.

Η τρίτη μέθοδος είναι η αγαπημένη μου, αυτή που με βολεύει. Προσωπικά, κάνω το εξής: Φτιάχνω έναν γενικό χάρτη του φανταστικού κόσμου, απλά για να ξέρω πού είναι τι και να μην πηγαίνω τελείως στα τυφλά. Αποφασίζω και μερικά Πολύ Βασικά Πράγματα, όπως τι υπάρχει και τι δεν υπάρχει, ώστε να μην αρχίσουμε να φάσκουμε και να αντιφάσκουμε γράφοντας ιστορίες. Αποφασίζω και το τι περίπου είναι ορισμένες περιοχές του κόσμου, αλλά άλλες περιοχές μπορεί να τις αφήσω ή ομιχλώδεις ή και τελείως σκοτεινές – δηλαδή, να μην έχω ιδέα τι είναι εκεί μέχρι που να μου χρειαστεί μέσα σε κάποια ιστορία. Δεν καταγράφω λεπτομέρειες για τις πόλεις και για τέτοια πράγματα. Αυτά έρχονται αργότερα, μαζί με τη συγγραφή. Ακόμα και χάρτη μιας πόλης κάνω μόνο όταν νομίζω ότι μου χρειάζεται, όχι πριν.

Αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που οι χαρακτήρες μου φτάνουν κάπου, ή η ιστορία με οδηγεί εκεί, και δεν ξέρω ακριβώς τι είναι αυτό το μέρος. Τότε σταματάω και το σκέφτομαι αναλυτικά, και σημειώνω, και κάνω και χάρτες. Και μετά συνεχίζω να γράφω. Δηλαδή, είναι σαν να κάνω μια μικρογραφία της μεθόδου Από Πάνω Προς τα Κάτω· εφαρμόζω τη μέθοδο μόνο για ένα μικρό μέρος, όπως μια πόλη ή ένα δάσος. Γιατί αλλιώς δεν θα μπορούσα να συνεχίσω την ιστορία μου: θα αισθανόμουν σαν να βαδίζω στην ομίχλη. Πολλές φορές, δε, αφού έχω σκεφτεί πώς είναι ένα μέρος, η ιστορία έρχεται από μόνη της βάσει των λεπτομερειών και της μορφολογίας του μέρους αυτού. Οπότε, λύνω δύο προβλήματα με ένα χτύπημα – ένα πρόβλημα πλοκής και ένα πρόβλημα υπόβαθρου.

Σε άλλες περιπτώσεις πάλι, μπορεί απλά να συνεχίσω να γράφω χωρίς να σταματήσω καθόλου, και οι όποιες λεπτομέρειες για μια περιοχή έρχονται από μόνες τους μέσα από τη διαδικασία της γραφής.

Όπως έλεγα εξαρχής, η τρίτη μέθοδος είναι ξεκάθαρα ιδιοσυγκρασιακή. Είναι το πώς βολεύει εσένα να αναμείξεις τις δύο βασικές μεθόδους. Μάλιστα, δεν νομίζω ότι υπάρχει κανένας συγγραφέας που να χρησιμοποιεί απόλυτα τη μέθοδο Από Πάνω Προς τα Κάτω ή τη μέθοδο Από Κάτω Προς τα Πάνω. Αυτές είναι δύο ακραίες περιπτώσεις· θεωρητικές, ουσιαστικά. Όπως τα θεωρητικά μοντέλα της Οικονομίας, τα οποία δεν ισχύουν ακριβώς έτσι στην πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα, οι συγγραφέας απλώς κλίνουν περισσότερο ή λιγότερο προς τη μια μέθοδο ή προς την άλλη. Ή χρησιμοποιούν μια ανάμειξη αυτών.

Ακόμα και ο Τόλκιν πάω στοίχημα ότι δεν είχε σκεφτεί από πριν τι ακριβώς ήταν μέσα στη Μόρια προτού φτάσει εκεί η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού.

---