ΣΚΕΨΕΙΣ

21/1/2022

Το Μεγάλο Μυστήριο στη Φανταστική Λογοτεχνία
Προσεγγίσεις για τη μαγεία, και πέρα από αυτήν

 

Σε παλιότερες ιστορίες η μαγεία ήταν πάντοτε μυστηριώδης. Δεν ήταν ούτε κάτι το εξηγήσιμο ούτε κάτι το συγκεκριμένο. Ήταν συνεχώς κάτι το θαυμαστό. Πολύ σπάνια ήταν κάτι το επαναλαμβανόμενο.

Αυτό το βλέπουμε ξεκάθαρα στα διηγήματα του Λόρδου Dunsany, που θυμίζουν μύθους, αλλά και στα διηγήματα του R. E. Howard (δημιουργού του Conan), που δεν θυμίζουν και τόσο πολύ μύθους. Στις ιστορίες με τον Conan ή τον Kull η μαγεία είναι πάντα κάτι το μυστηριώδες, το ίδιο και οι μάγοι, είτε είναι εχθροί του ήρωα είτε φιλικοί προς αυτόν. Δεν ξέρουμε ποτέ τι ακριβώς συμβαίνει με τη μαγεία, και ούτε δίνονται τίποτα εξηγήσεις. Το ίδιο ισχύει και στις ιστορίες του Clark Ashton Smith ή του Lovecraft, καθώς και στη μυθολογία και στα παραμύθια. Κι αν θέλετε κι ένα πιο πρόσφατο, και πολύ δημοφιλές, παράδειγμα θα έλεγα το A Song of Ice and Fire του GRR Martin. Αν και εκεί η μαγεία δεν είναι ακριβώς αυτό που είναι στον Clark Ashton Smith ή στον Dunsany, μοιάζει αρκετά με αυτό που είναι στον R. E. Howard, υπό την έννοια ότι ποτέ δεν δίνονται εξηγήσεις και σχεδόν ποτέ δεν είναι επαναλαμβανόμενη.

Δεν αναφέρω τα παραπάνω για να πω ότι ο εν λόγω τρόπος παρουσίασης της μαγείας είναι καλύτερος από οποιονδήποτε άλλο, αλλά για να φτάσω σε κάποιο συμπέρασμα.

Το αντίθετο αυτής της χρήσης της μαγείας μέσα σε μια ιστορία είναι το να είναι η μαγεία εξηγήσιμη και επαναλαμβανόμενη. Πράγμα που έχει γίνει σε πάρα πολλά βιβλία φαντασίας, ξεκινώντας από τα βιβλία του Dungeons & Dragons και προχωρώντας στα βιβλία του Robert Jordan και άλλων ακόμα πιο σύγχρονων. Βέβαια, η μαγεία δεν είναι ποτέ πραγματικά «εξηγήσιμη» ακριβώς. Είναι μαγεία. Δεν είναι τίποτα το λογικό που εξηγείται με τα μαθηματικά ή τη φυσική επιστήμη. Εννοείται αυτό. Σε τέτοιες ιστορίες, όμως, η μαγεία έχει τη δική της επιστήμη. Πράγμα που δεν διαφέρει πολύ από διάφορες μαγικές παραδώσεις, αν το καλοσκεφτείς, όπου υποτίθεται πως αν κάνεις κάποια συγκεκριμένα πράγματα με συγκεκριμένους τρόπους θα έχεις και συγκεκριμένα αποτελέσματα (βλέπε ένα προηγούμενο άρθρο μου σχετικά με τη λέξη ξόρκι).

Σήμερα, αυτού του είδους η μαγεία στη φανταστική λογοτεχνία θεωρείται πολύ περισσότερο «κανόνας» από την άλλη, την πιο μυστηριώδη μαγεία. Τους μάγους, επίσης, συνηθίζεται να μην τους λένε «μάγους» αλλά να τους λένε κάπως αλλιώς, χρησιμοποιώντας κάποια άλλη, πιο... περίεργη ονομασία. Όμως είναι μάγοι, ουσιαστικά· απλά ο συγγραφέας κρύβεται πίσω από το δάχτυλό του. Και οι μάγοι κάνουν συγκεκριμένα επαναλαμβανόμενα πράγματα. Μπορεί να μη φαίνεται βαρετό αυτό μέσα στην ιστορία – μπορεί, μάλιστα, να είναι πολύ εμπνευσμένο, έξυπνο, και συναρπαστικό – όμως δείχνει μια κατάσταση συστηματικής χρήσης της μαγείας σαν να ήταν κάποιου είδους επιστήμη. Ο μάγος ξέρει τι κάνει και το κάνει κάθε φορά σαν να φούσκωνε ένα μπαλόνι. Ακόμα κι αν υπάρχουν φυσικοί κίνδυνοι της μαγείας, αυτοί οι κίνδυνοι είναι γνωστοί και πρέπει κανείς να τους προσέχει.

Δεν θέλω να εννοήσω ότι αυτό το μοντέλο είναι κακό. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί πολύ έξυπνα και να έχει ενδιαφέρον. Μπορεί, επίσης, να χρησιμοποιηθεί τελείως χαζά και να είναι βαρετό και μπανάλ. Αλλά το ίδιο ισχύει και για τη μυστηριώδη μαγεία: μπορεί να χρησιμοποιηθεί χαζά και να μοιάζει πάντα με από μηχανής θεό που απλά εμφανίζεται όποτε ο συγγραφέας δεν ξέρει τι καλύτερο να κάνει με την πλοκή του.

Αναφέρω αυτές τις δύο χρήσεις της μαγείας όχι για να συμπεράνω ποια είναι η «καλύτερη» – δεν υπάρχει καλύτερη – αλλά για να δείξω, κατά πρώτον, πώς έχει αλλάξει η νοοτροπία μας για τη μαγεία στη φανταστική λογοτεχνία και, κατά δεύτερον, πόσο διαφορετικοί είναι αυτοί οι δύο τρόποι χρήσης.

Το πόσο έχει αλλάξει η νοοτροπία μας για τη μαγεία είναι καταφανές. Από εκεί που τη βλέπαμε πάντα ως ένα «μεγάλο μυστήριο», τώρα τη βλέπουμε πάντα ως μια «μυστηριακή επιστήμη». Αυτές είναι δύο τελείως διαφορετικές νοοτροπίες και προσεγγίσεις του θέματος. Όταν παρουσιάζεις τη μαγεία ως μια μυστηριακή επιστήμη, ο μάγος είναι κάποιος που ξέρει τι κάνει και το εφαρμόζει κάθε φορά σαν να έγραφε έναν αλγόριθμο σε ένα υπολογιστικό σύστημα. Σαν να είναι προγραμματιστής της μαγείας. Η μαγεία δεν αποτελεί μυστήριο γι’αυτόν παρά μόνο υπό την πολύ γενική έννοια ότι τα πάντα στον κόσμο είναι μυστήριο, όπως θα τα θεωρούσε κι ένας επιστήμονας.

Αντιθέτως, στις παλιότερες ιστορίες φαντασίας (ή και στις νεότερες όταν η μαγεία χρησιμοποιείται ως «μεγάλο μυστήριο») δίνεται η εντύπωση πως η μαγεία αποτελεί μεγάλο μυστήριο ακόμα και για τον μάγο. Ή, ποτέ δεν μαθαίνουμε εμείς, οι αναγνώστες, και πολλά για τη μαγεία. Ή, οι ίδιοι οι μάγοι αποτελούν μεγάλο μυστήριο. Δες, για παράδειγμα, τους μάγους στον Τόλκιν – τον Γκάνταλφ, τον Σάρουμαν, αυτούς τους μάγους – είναι σαν υπερβατικές οντότητες· δεν είναι σαν άνθρωποι που εφαρμόζουν μια επιστήμη της μαγείας. Κι αυτό δεν συμβαίνει τυχαία. Ο Τόλκιν ήταν βαθιά επηρεασμένος από μύθους και παραμύθια, όχι από παιχνίδια (ηλεκτρονικά και μη), από άλλα βιβλία φαντασίας, ή από συγκεκριμένες μαγικές παραδόσεις.

Την αλλαγή στη νοοτροπία για τη μαγεία μπορούμε να τη δούμε, μάλιστα, και στο Amber του Zelazny (και έχω γράψει γι’αυτό), όπου, στην πρώτη πενταλογία, δεν υπάρχουν πράγματα όπως «ξόρκια»· δεν νομίζω ότι κανείς αναφέρει καν τη λέξη ξόρκι (spell) ούτε μία φορά. Η μαγεία είναι, πραγματικά, ένα μεγάλο μυστήριο, όπως όταν οι ήρωες βαδίζουν επάνω στο Πρότυπο (Pattern). Στη δεύτερη πενταλογία, όμως, υπάρχουν ξόρκια, και μπορούν να γίνουν επαναλαμβανόμενα. Κάτι μού λέει ότι ο Zelazny επηρεάστηκε από την αλλαγή της νοοτροπίας για τη μαγεία και πρόσθεσε καινούργια στοιχεία στο φανταστικό σκηνικό του.

Σήμερα μπορεί να νομίσει κανείς ότι δεν υπάρχει χώρος για το μεγάλο μυστήριο αλλά μόνο για μια μαγική επιστήμη στα βιβλία φαντασίας. Κατά πολλούς, μάλιστα, θεωρείται «επικίνδυνο» (μήπως χαλάσεις την ιστορία) το να χρησιμοποιείς τη μαγεία ως από μηχανής θεό ή χωρίς καμιά εξήγηση ή αιτιολογία (και έχω διαβάσει και αρκετές αρνητικές κριτικές βιβλίων σχετικά με αυτό). Δεν πιστεύω, όμως, ότι αληθεύει απόλυτα. Ούτε καν κατά προσέγγιση. Τα πάντα εξαρτώνται, ως συνήθως, από τη χρήση.

Υπάρχει χώρος και για τα δύο είδη μαγείας και, μάλιστα, ταυτόχρονα μέσα σε μια ιστορία. Το έχω κάνει ο ίδιος αρκετές φορές. Απλώς, προσωπικά, το μεγάλο μυστήριο σχεδόν ποτέ δεν το ονομάζω «μαγεία». Μαγεία είναι αυτή η... επιστημονική μαγεία, όπου συγκεκριμένα πράγματα επιτυγχάνονται με συγκεκριμένους τρόπους, παρότι μπορεί να είναι θαυμαστά ή τελείως παράξενα. Αλλά το μεγάλο μυστήριο είναι κάτι πέρα από αυτό, και δεν χρειάζεται να είσαι «μάγος» για να έρθεις σε επαφή μαζί του ή και να το χρησιμοποιήσεις προς όφελός σου. Το μεγάλο μυστήριο μπορεί να εμφανιστεί κοντά σε οποιονδήποτε χαρακτήρα μέσα σε μια φανταστική ιστορία. Είναι ένα αρκετά σουρεαλιστικό στοιχείο, θα μπορούσες να πεις. (Βλέπε επίσης το άρθρο μου για τον φανταστικό ρεαλισμό.) Ο χαρακτήρας έρχεται σε επαφή με το μεγάλο μυστήριο και ίσως ακόμα και να το συνηθίζει, να το μαθαίνει, να το παρατηρεί, όμως ποτέ δεν το γνωρίζει απόλυτα και ποτέ δεν μπορεί να το συστηματοποιήσει. Πολύ απλά, τέτοιο πράγμα είναι ανέφικτο.

Αυτού του είδους το μεγάλο μυστήριο νομίζω πως υπερβαίνει τη μυστηριώδη μαγεία όπως χρησιμοποιείται, για παράδειγμα, στο A Song of Ice and Fire. Δεν είναι ότι ο συγγραφέας μάς κρύβει το πώς χρησιμοποιείται η μαγεία· είναι ότι εκείνο το οποίο συμβαίνει ξεπερνά την οποιαδήποτε λογική εξήγηση. Υπό αυτή την έννοια, μοιάζει με τα «απερίγραπτα» του Lovecraft, τα όσα είναι «αδύνατον να περιγραφούν». Αλλά ούτε και ακριβώς έτσι είναι. Είναι κάτι που απλά υπάρχει – μέσα στη φυσιολογική ροή της φανταστικής πραγματικότητας – και μοιάζει και με ζωντανή οντότητα, ίσως· όμως ποτέ δεν μπορείς να το κατανοήσεις απόλυτα.

Στον δεύτερο κύκλο του Θρυμματισμένου Σύμπαντος το χρησιμοποιώ πολύ συχνά αυτό, αν και αρχικά νομίζω πως το έκανα ασυνείδητα. Μετά το παρατήρησα, και μου φάνηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον.

Πάρε για παράδειγμα τον Ζαώρδιλ τον Σκοτωμένο από την τριλογία Απομεινάρηδες και Ζωντανοί Νεκροί. Είναι ένας απλός αρχηγός μισθοφορικής ομάδας (αν ο οποιοσδήποτε μπορεί να θεωρηθεί «απλός»), αλλά υποτίθεται πως, για κάποιο λόγο, δεν γίνεται να πεθάνει. Συνεχώς γλιτώνει από «του Χάρου τα δόντια», όπως θα λέγαμε στη δική μας πραγματικότητα, σε τέτοιο βαθμό που τελικά νομίζεις ότι ο «Χάρος» τον συμπαθεί. Συμβαίνουν γύρω του πράγματα, ορισμένες φορές, που δεν εξηγούνται με κανέναν τρόπο και το ξέρεις ότι δεν πρόκειται ποτέ να εξηγηθούν. Είναι απλώς αυτό που είναι. Είναι ένα μαγικορεαλιστικό στοιχείο. Είναι ένα μεγάλο μυστήριο.

Το ίδιο μεγάλο μυστήριο υφίσταται και στις Θυγατέρες της Πόλης. Οι Θυγατέρες παρατηρούν την Πόλη – τη φύση, την πραγματικότητα, του κόσμου τους, της διάστασης της Ρελκάμνια που είναι οικοδομημένη απ’άκρη σ’άκρη – καθοδηγούνται με μυστηριακό τρόπο από αυτήν, προσπαθούν να την κατανοήσουν, αλλά ποτέ δεν τα καταφέρνουν. Δεν γίνεται να τα καταφέρουν. Δεν μοιάζουν με τον Ζαώρδιλ τον Σκοτωμένο οι Θυγατέρες της Πόλης· δεν είναι «απλοί άνθρωποι»· είναι, αναμφίβολα, κάτι το ιδιαίτερο, έχουν ξεφύγει από τα πλαίσια του απλού ανθρώπου. Όμως κι αυτές συναντούν το μεγάλο μυστήριο, αν και υπό διαφορετική μορφή. Θα μπορούσες να τις αποκαλέσεις «μάγισσες»; Ίσως. Αλλά οι ίδιες δεν θα χαρακτήριζαν ποτέ τον εαυτό τους έτσι. «Μάγισσες» μπορεί να τις έλεγε μόνο η Ιερά Εξέταση του Μεσαίωνα (αν υπήρχε τέτοιο πράγμα στη Ρελκάμνια).

Μέσα σε μια φανταστική ιστορία – σε μια ιστορία που θα ονόμαζα φανταστικό ρεαλισμό – ένας χαρακτήρας μπορεί να μην είναι τίποτα το πολύ ιδιαίτερο αλλά να έρχεται σε επαφή με κάποιο μεγάλο μυστήριο, ή μπορεί να είναι κάτι το τελείως ιδιαίτερο και πάλι να έρχεται σε επαφή με κάποιο μεγάλο μυστήριο.

Αυτή είναι και η τεράστια διαφορά ανάμεσα σε τέτοιους χαρακτήρες και σε μάγους που χρησιμοποιούν τη μαγεία τους ως επιστήμη. Ακόμα και σε μάγους που απλά η μαγεία τους δεν εξηγείται από τον συγγραφέα αλλά υπονοείται πως υπάρχει κάποια πιθανή εξήγηση. Στο μεγάλο μυστήριο, αντιθέτως, το καταλαβαίνεις ότι δεν υπάρχει πιθανή εξήγηση. Είναι αυτό που είναι. Χωρίς να είναι από μηχανής θεός. Δεν βοηθά, απαραίτητα, τους χαρακτήρες, ούτε απαραίτητα τους βάζει σε μπελάδες. Παρουσιάζεται ως μια φυσική δύναμη πέρα από κάθε άλλη φυσική δύναμη.

Στο Amber, όταν οι χαρακτήρες βαδίζουν επάνω στο Πρότυπο ή όταν ταξιδεύουν μέσα στις Σκιές, έρχονται σε επαφή με το μεγάλο μυστήριο. Μπορεί να συμβεί το οτιδήποτε, και κανείς δεν γνωρίζει απόλυτα τι ακριβώς γίνεται με τη φύση της πραγματικότητας. Αντιθέτως, όταν ένας μάγος από το Malazan Book of the Fallen κάνει μαγεία, όσο παράξενη και να είναι η περιγραφή, είναι ξεκάθαρο ότι χρησιμοποιεί μια συγκεκριμένη «επιστήμη της μαγείας», δεν έρχεται σε επαφή με κάποιο μεγάλο μυστήριο.

Μου αρέσει πολύ και η «επιστημονική μαγεία». Έχει μεγάλο ενδιαφέρον, και τη χρησιμοποιώ κι εγώ στις ιστορίες μου· είναι πρόκληση το να βρίσκεις παράξενα πράγματα να κάνεις μ’αυτήν, πράγματα που, παρότι συστηματικά και επαναλαμβανόμενα, δεν θα είναι βαρετά. Όμως το μεγάλο μυστήριο το θεωρώ κλειδί για πάρα πολλά πράγματα. Το θεωρώ ως ένα πολύ βασικό στοιχείο (αν και όχι απαραίτητο) για τις φανταστικές ιστορίες. Πολλές φορές, μάλιστα, δεν έχω υπόψη μου να το συμπεριλάβω αλλά, κάπως, καταφέρνει να συμπεριληφθεί από μόνο του, γλιστρώντας μέσα από τις χαραμάδες της έμπνευσής μου. Ένα παράξενο πράγμα. Ολόκληρες ιστορίες μπορείς να στήσεις επάνω σ’αυτό (όπως με τις Θυγατέρες της Πόλης), ή μπορεί να μην είναι παρά ένα παράπλευρο ατμοσφαιρικό στοιχείο (όπως με τον Ζαώρδιλ τον Σκοτωμένο).

---