ΣΚΕΨΕΙΣ

3/4/2021

Ένας Νέος Ορισμός για τον Φανταστικό Ρεαλισμό
Υπάρχει καμιά ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στον μαγικό ρεαλισμό και τον φανταστικό ρεαλισμό;

 

Συνήθως, ο μαγικός ρεαλισμός στη λογοτεχνία ορίζεται ως εξής: Είναι όταν το φανταστικό στοιχείο εισβάλλει στο καθημερινό. Ή, αλλιώς, όταν η φαντασία εισβάλλει στην πραγματικότητα.

Δύο παραδείγματα είναι η τριλογία The Illuminatus! και το Schrodinger's Cat του Robert Anton Wilson. Και στις δύο περιπτώσεις παρουσιάζεται ο κόσμος μας αλλά με διάφορα μαγικά ή φανταστικά στοιχεία.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι το The Master and Margarita του Mikhail Bulgakov, όπου πάλι μέσα στον κόσμο μας παρουσιάζονται διάφορα μαγικά ή φανταστικά στοιχεία.

Και μπορεί εύλογα να αναρωτηθεί κανείς: Ποια είναι η διαφορά σε σχέση με τη φανταστική λογοτεχνία που έχει τον κόσμο μας ως υπόβαθρο, όπως πολλές ιστορίες με βαμπίρ και λυκανθρώπους;

Η διαφορά έγκειται στο ότι ο μαγικός ρεαλισμός παρουσιάζει το φανταστικό στοιχείο ως εμβόλιμο ή παράδοξο. Η φανταστική λογοτεχνία που έχει τον κόσμο μας ως υπόβαθρο παρουσιάζει το φανταστικό στοιχείο ως δεδομένο. Για παράδειγμα, σου λέει ότι υπάρχουν βαμπίρ και λυκάνθρωποι και αυτό είναι «κανονικό», ή ότι έχουν κατεβεί εξωγήινοι από τον πλανήτη Χ και αυτό είναι επίσης «κανονικό»: είναι μια δεδομένη πραγματικότητα, δεν είναι μια παραδοξότητα μέσα στην ίδια την ιστορία, παρότι στον κόσμο μας, αντικειμενικά, θα ήταν κάτι παράδοξο ή εξωφρενικό.

Στον μαγικό ρεαλισμό το φανταστικό στοιχείο είναι παράδοξο ή εξωφρενικό για τα δεδομένα της ίδιας της ιστορίας και του υπόβαθρου της ιστορίας όπου το φανταστικό στοιχείο παρουσιάζεται.

Ακόμα και μια ιστορία με λυκανθρώπους στον σύγχρονο κόσμο θα μπορούσε να ήταν γραμμένη ως μαγικός ρεαλισμός αντί ως φανταστική λογοτεχνία (ή τρόμου – που είναι, κατά βάση, το ίδιο πράγμα αλλά με μια διαφορά στην αισθητική)· όμως θα έπρεπε οι λυκάνθρωποι να παρουσιάζονται ως κάτι το εμβόλιμο, όχι ως κάτι το δεδομένο.

Για παράδειγμα, Η Μεταμόρφωση του Κάφκα είναι μαγικός ρεαλισμός, γιατί η μεταμόρφωση του πρωταγωνιστή σε κατσαρίδα είναι μια παραδοξότητα για τα δεδομένα του υπόβαθρου της ιστορίας, που είναι η καθημερινή πραγματικότητα.

Ίσως κάποιοι να ορίζουν κάπως αλλιώς τον μαγικό ρεαλισμό – υπάρχουν και εναλλακτικές απόψεις – όμως νομίζω πως αυτά που αναφέρω ώς τώρα είναι αρκετά αποδεκτά για τους περισσότερους. Για το αν ο μαγικός ρεαλισμός είναι μια άλλη ονομασία για τον σουρεαλισμό/υπερρεαλισμό, αυτό είναι ένα θέμα το οποίο δεν σκοπεύω να θίξω εδώ.

Εκείνο που με ενδιαφέρει να θίξω είναι το αν μαγικός ρεαλισμός και φανταστικός ρεαλισμός ταυτίζονται. Σε πολλές περιπτώσεις, βλέπουμε αυτούς τους δύο όρους να χρησιμοποιούνται εναλλάξ, σαν να είναι το ίδιο πράγμα. Νομίζω, όμως, ότι θα μπορούσε να υπάρξει μια ουσιώδης διαφορά ανάμεσά τους. Και η διαφορά αυτή είναι η φανταστική λογοτεχνία.

Αλλά τι είναι η φανταστική λογοτεχνία; Αυτό είναι άλλο ένα μεγάλο θέμα όπου οι απόψεις διίστανται (ορισμένοι θα ονόμαζαν ακόμα και τα βιβλία του Robert Anton Wilson «φανταστική λογοτεχνία»), όμως, σε γενικές γραμμές, φανταστική λογοτεχνία είναι οι ιστορίες όπου το φανταστικό στοιχείο παρουσιάζεται ως δεδομένο, είτε αυτές οι ιστορίες εκτυλίσσονται στον δικό μας κόσμο (ο οποίος, αναπόφευκτα, θα είναι αλλαγμένος από το φανταστικό στοιχείο, άρα όχι πραγματικά «δικός μας») είτε σε κάποια εναλλακτική πραγματικότητα.

Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, του Τόλκιν, είναι προφανώς φανταστική λογοτεχνία που εκτυλίσσεται σε έναν άλλο κόσμο, σε μια εναλλακτική πραγματικότητα. Τα φανταστικά στοιχεία παρουσιάζονται ως δεδομένα: το ξέρουμε ότι υπάρχουν χόμπιτ, ξωτικά, μάγοι, ορκ, διάφορα τέρατα, και τα λοιπά. Δεν είναι εμβόλιμα όλα αυτά· δεν είναι παραδοξότητες για τα δεδομένα της ιστορίας. Ακόμα και η Σέλομπ (αν θυμάμαι σωστά το όνομα), εκείνη η γιγάντια αράχνη, δεν είναι εμβόλιμη παραδοξότητα· απλά είναι ακόμα ένα τρομαχτικό τέρας.

Φανταστική λογοτεχνία (έστω και τρόμου – θέμα αισθητικής, κυρίως) είναι, επίσης, οι διάφορες ιστορίες με βαμπίρ και λυκανθρώπους, όπως ήδη ανέφερα. Το ίδιο ισχύει και για τις περισσότερες ιστορίες όπου ο ήρωας μεταφέρεται σε κάποιον άλλο, παράλληλο κόσμο, όπως συμβαίνει στη Νάρνια ή στον Χάρι Πότερ.

Και αναρωτιόμουν, τώρα, τι θα μπορούσε να σημαίνει ο όρος φανταστικός ρεαλισμός. Θα μπορούσε, άραγε, να σημαίνει έναν συνδυασμό φανταστικής λογοτεχνίας με μαγικό ρεαλισμό; Δηλαδή, όταν ο μαγικός ρεαλισμός εισβάλλει στη φανταστική λογοτεχνία. Όταν το εξωφρενικό στοιχείο εισβάλλει σε έναν κόσμο φανταστικό.

Στον μαγικό ρεαλισμό το φανταστικό/εξωφρενικό στοιχείο εισβάλλει στη δεδομένη, καθημερινή πραγματικότητα. Ο φανταστικός ρεαλισμός πηγαίνει ένα βήμα πιο μακριά: εκεί όπου το εξωφρενικό στοιχείο εισβάλλει στη φανταστική πραγματικότητα.

Και εδώ υποχρεωτικά θα πρέπει να φέρω ως παραδείγματα κάποια βιβλία μου, αν και, γενικά, αποφεύγω να μιλάω για τον εαυτό μου όταν προσπαθώ να γράψω ένα αντικειμενικό άρθρο. Στην προκειμένη περίπτωση, όμως, για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, σκέφτηκα τον διαχωρισμό μαγικού ρεαλισμού από τον φανταστικό ρεαλισμό για να ορίσω κάποια πράγματα που εμφανίζονται μέσα στις ιστορίες που γράφω.

Κατά κανόνα, οι ιστορίες μου είναι φανταστική λογοτεχνία, αλλά πολλές από αυτές περιλαμβάνουν και στοιχεία που είναι εμβόλιμα για τα δεδομένα της φανταστικής πραγματικότητας όπου εμφανίζονται.

Ένα παράδειγμα όπου δεν συμβαίνει αυτό είναι Το Αίμα των Κατοίκων της. Εκεί, απλά έχεις μια πλοκή που εκτυλίσσεται μέσα σε έναν φανταστικό κόσμο, λογικά για τα δεδομένα του φανταστικού κόσμου αυτού. Δεν υπάρχουν εμβόλιμα στοιχεία, πράγματα που δεν θα ταίριαζαν στα δεδομένα του φανταστικού κόσμου.

Αντιθέτως, στην Αίσθηση της Ταχύτητας συμβαίνει ακριβώς αυτό. Για τα δεδομένα της φανταστικού κόσμου, εμφανίζεται ένα στοιχείο που είναι εμβόλιμο, που σπάει την κανονικότητα της εναλλακτικής πραγματικότητας. Και το συγκεκριμένο στοιχείο είναι, βέβαια, τα παράξενα πράγματα που αρχίζει να αντιλαμβάνεται και να μπορεί να κάνει η Ελοντί.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι ολόκληρη η σειρά Θυγατέρες της Πόλης, συμπεριλαμβάνοντας και τα Κρυφά Όπλα της Πόλης. Εκεί, το εμβόλιο/εξωφρενικό στοιχείο είναι οι ίδιες οι Θυγατέρες της Πόλης: είναι κάτι που θεωρείται παράδοξο για την ίδια την πραγματικότητα στην οποία βρίσκεται.

Και αυτό έχω παρατηρήσει να παρουσιάζεται αρκετά συχνά στις ιστορίες που γράφω, γι’αυτό κιόλας αναρωτήθηκα πώς θα μπορούσα να το ορίσω και κατέληξα στον φανταστικό ρεαλισμό. Λέω «έχω παρατηρήσει να παρουσιάζεται αρκετά συχνά» σαν να είμαι εξωτερικός παρατηρητής του εαυτού μου, επειδή δεν κάθομαι ποτέ να σκεφτώ διαδικαστικά και συγκεκριμένα τι θα ήθελα να γράψω από άποψη μορφής ή θεματολογίας. Ή ίσως και να το έχω κάνει ορισμένες φορές (όπως, πχ, στο Αίμα των Κατοίκων της, που είχα αποφασίσει να γράψω μια ιστορία με πολύ έντονο πολιτικό υπόβαθρο), αλλά είναι σπάνιο. Κατά κανόνα, απλά γράφω ό,τι αισθάνομαι πως θα ήθελα να γράψω εκείνη τη στιγμή και αφήνω την ίδια την ιστορία να με παρασύρει. Έτσι, μπορώ μετά να παρατηρήσω κάποια πράγματα που εκπλήσσουν ακόμα κι εμένα!

Πρόσεξα, λοιπόν, ότι αρκετά συχνά συμβαίνει αυτό το πράγμα στις ιστορίες μου: Μέσα σε μια δεδομένη φανταστική πραγματικότητα (φανταστική λογοτεχνία) παρουσιάζεται ένα εμβόλιμο ή εξωφρενικό στοιχείο που παίζει βασικό ρόλο στην πλοκή (μαγικός ρεαλισμός).

Και αναρωτήθηκα τι ορισμό θα μπορούσες να δώσεις σε κάτι τέτοιο. Μια λύση θα ήταν να το πεις, απλά, «μαγικό ρεαλισμό». Αλλά συνήθως ο μαγικός ρεαλισμός περιλαμβάνει ιστορίες που έχουν υπόβαθρο τη συμβατική, καθημερινή πραγματικότητα, όχι φανταστικούς κόσμους. Οπότε δεν μου φαινόταν να ταιριάζει και τόσο.

Μια άλλη λύση θα ήταν να το πεις «φανταστική λογοτεχνία με σουρεαλιστικά στοιχεία»· αλλά αυτό μού φάνηκε σαν κάτι που το λες όταν δεν ξέρεις πώς να το πεις με καλύτερο τρόπο.

Και μετά θυμήθηκα ότι η ορολογία «φανταστικός ρεαλισμός» χρησιμοποιείται εναλλακτικά της ορολογίας «μαγικός ρεαλισμός». Και αναρωτήθηκα γιατί. Δε θα μπορούσε να υπάρξει μια διαφοροποίηση εδώ;

Έτσι, κατέληξα στον ορισμό που δίνω παραπάνω για τον φανταστικό ρεαλισμό. Ουσιαστικά, είναι μαγικός ρεαλισμός με υπόβαθρο φανταστικής λογοτεχνίας.

---