ΣΚΕΨΕΙΣ

7/2/2016

Χάρτες στη Λογοτεχνία
Η χαρτογραφία, ο οραματισμός, και η λογοτεχνία δεν βρίσκονται το ένα και τόσο μακριά από το άλλο

 

Λένε πως ο χάρτης δεν είναι ο τόπος. Και αυτό αληθεύει. Ο χάρτης δεν είναι η πραγματικότητα· δεν είναι καν μια αναπαράστασή της. Είναι απλά ένας οδηγός. Μπορεί, ακολουθώντας έναν χάρτη, να πας σ’έναν δρόμο και να τον βρεις ξαφνικά γεμάτο λακκούβες – για τις οποίες, φυσικά, ο χάρτης δεν σε προειδοποιούσε. Ή μπορεί να βρεθείς σε μια γειτονιά που βρομά απαίσια – πράγμα που ο χάρτης δεν έλεγε. Ή μπορεί να τύχει να συναντήσεις μια υπέροχη καφετέρια κάτω από δύο ψηλά, πλούσια δέντρα μέσα σε μια γωνία – ένα μαγικό μέρος που ο χάρτης δεν έδειχνε.

Κανένας χάρτης δεν είναι απόλυτα σωστός. Όλοι οι χάρτες είναι, ουσιαστικά, λάθος. Κατά πρώτον, δεν είναι χρονοχάρτες: δεν υπολογίζουν το πέρασμα του χρόνου. Τη μια μέρα ένας δρόμος μπορεί να είναι άψογος, την άλλη μπορεί να έχει γεμίσει λακκούβες – αυτό δεν έχουν τη δυνατότητα να το συμπεριλάβουν. Κατά δεύτερον, ακόμα και ως τοποχάρτες δεν μπορούν ποτέ να είναι απόλυτα ακριβείς· οι λεπτομέρειες πάντοτε θα τους ξεφεύγουν.

Ακριβώς αυτές οι δύο φυσικές «ατέλειες» των χαρτών είναι, όμως, που τους κάνουν υπέροχους. Αν όχι μαγικούς.

Ο χάρτης είναι ένας οδηγός. Ένας οδηγός, βασικά, για το μυαλό σου.

Θυμάμαι που ανέκαθεν, από όταν ήμουν μικρός, λάτρευα τους χάρτες. Μπορούσα να χάνομαι για ώρες μέσα τους. Με το μυαλό μου.

Πάρε έναν χάρτη της Αφρικής. Μπορείς, ασφαλώς, να τον χρησιμοποιήσεις ως οδηγό για να ταξιδέψεις σωματικά στην Αφρική (αν και μάλλον, τότε, θα χρειαστείς κι άλλον οδηγό – έναν άνθρωπο οδηγό, αν δεν θες να σε φάει κανένας κροκόδειλος). Μπορείς, όμως, να τον χρησιμοποιήσεις και ως οδηγό για να ταξιδέψει πνευματικά στην Αφρική. Κι όταν δύο άνθρωποι χρησιμοποιούν έναν χάρτη ως πνευματικό οδηγό, ποτέ δεν πηγαίνουν σε ακριβώς την ίδια Αφρική. Οι Αφρικές τους σίγουρα διαφέρουν. Οι δικοί μου ελέφαντες είναι πιο μεγάλοι από τους δικούς σου· στη δική μου Αφρική, σ’αυτήν εδώ τη γωνιά της, μένει μια παράξενη φυλή που δεν υπάρχει στη δική σου Αφρική· και τα λοιπά.

Καταλαβαίνεις τι εννοώ;

Μπορεί αυτή η ενασχόληση με τους χάρτες να μοιάζει παιδική, ή ακόμα και παιδαριώδης, σε κάποιους, αλλά κάνουν τραγικό λάθος. Ακριβώς αυτή η ενασχόληση, άλλωστε, είναι που γέννησε και γεννά πολλά από τα παραμύθια, τις φανταστικές αφηγήσεις, και τους μύθους. Μπορείς να βγάλεις ιστορίες απλά και μόνο κοιτάζοντας χάρτες και ταξιδεύοντας πνευματικά στα μέρη που δείχνουν.

Μην ξεχνάς ότι ο χάρτης είναι μόνο ένας οδηγός, δεν είναι ο ίδιος ο τόπος. Ακόμα και σε μια παράλληλη, θεωρητική γη – διαφορετική από τη δική μας από πολιτισμικής άποψης – θα μπορούσαν να ισχύουν οι ίδιοι χάρτες που ισχύουν κι εδώ!

Κάπως έτσι, υποθέτω, δημιουργήθηκαν οι πρώτοι φανταστικοί χάρτες. Από την πνευματική περιπλάνηση σε άγνωστους τόπους. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τους παλιούς χάρτες που υπάρχουν για το Βασίλειο του Ιωάννη του Πρεσβυτέρου και παρόμοιες υποθετικές χώρες. Όλοι αυτοί είναι φανταστικοί χάρτες. Μπορείς να ταξιδέψεις πνευματικά στους τόπους που δείχνουν, αν και σωματικά ποτέ δεν μπορείς να πας εκεί. Δεν παύουν να είναι το ίδιο πραγματικοί. Όπως λένε και στο Ζεν: ακόμα και τα πράγματα που δεν υπάρχουν, κι αυτά υπάρχουν.

Στη φανταστική λογοτεχνικά, φυσικά, οι χάρτες αποτελούν πολύ σημαντικό στοιχείο. Τους χρησιμοποιείς για να ταξιδέψεις πνευματικά σ’έναν τόπο, αλλά ποτέ δεν είναι ο ίδιος τόπος για όλους μας. Πάρε για παράδειγμα τον χάρτη της Μέσης Γης του Τόλκιν. Μπορούμε να ταξιδέψουμε και οι δύο στο Χόμπιτον ή στη Μόρντορ, αλλά αυτά θα είναι διαφορετικά μέρη για τον καθένα μας.

Όπως είπα, εγώ ανέκαθεν, από μικρός, λάτρευα τους χάρτες. Ειδικά τους φανταστικούς χάρτες. Τους κοίταζα και με ταξίδευαν στους τόπους που απεικόνιζαν. Και μετά ταξίδευα εγώ σε άλλους φανταστικούς τόπους και έφτιαχνα τους δικούς μου χάρτες. (Ακόμα το κάνω· και σίγουρα θα το κάνω μέχρι που να πεθάνω.)

Ο χάρτης είναι κάτι το μαγικό.

Είναι, επίσης, κάτι το πολύ χρήσιμο στη λογοτεχνία. Και, όχι, δεν αναφέρομαι αποκλειστικά στη φανταστική λογοτεχνία. Οι χάρτες είναι χρήσιμοι σε κάθε είδους λογοτεχνία. Ασχέτως αν εμφανίζονται τελικά μέσα στις σελίδες του βιβλίου, οι χάρτες μπορούν να φανούν πολύ χρήσιμοι στον συγγραφέα.

Δεν με πιστεύεις; Δες το Όνομα του Ρόδου, του Ουμπέρτο Έκο: στην αρχή του βιβλίου υπάρχει χάρτης του μοναστηριού όπου διεξάγεται η ιστορία. Δες το Μυστήριο του Κίτρινου Δωματίου, του Gaston Leroux: περιλαμβάνει, σε μια από τις ενδιάμεσες σελίδες του, έναν χάρτη του παράξενου δωματίου. Είναι αρκετά συνηθισμένο να παρουσιάζονται χάρτες σε βιβλία μυστηρίου. Αλλά όχι μόνο εκεί. Σε ταξιδιωτικά βιβλία συνηθίζεται επίσης, καθώς και σε θρίλερ, και σε διάφορα άλλα.

Ακόμα όμως κι αν δεν παρουσιάζεται χάρτης μέσα στις σελίδες του βιβλίου, ο συγγραφέας συχνά χρειάζεται να χρησιμοποιήσει διάφορους χάρτες ούτως ή άλλως. Αν η ιστορία του διαδραματίζεται σε μια πόλη, πιθανώς να του χρειάζεται ένας χάρτης της πόλης, για να ξέρει πού είναι τι σε σχέση με οτιδήποτε άλλο. Αν μέσα στην ιστορία οι χαρακτήρες του πρέπει να ταξιδέψουν, χρειάζεται έναν χάρτη για να δει πόσο μακρινές είναι οι αποστάσεις και πότε θα φτάσουν οι χαρακτήρες στον προορισμό τους. Ακόμα και οι χάρτες εσωτερικών χώρων – δωματίων, διαμερισμάτων, ολόκληρων οικοδομημάτων – μπορεί να είναι χρήσιμοι στον συγγραφέα, για να ξέρει πού υπάρχουν έξοδοι, πού βρίσκονται κάποια συγκεκριμένα αντικείμενα ή έπιπλα.

Όλοι αυτοί οι χάρτες δεν εμφανίζονται στο βιβλία, αλλά του συγγραφέα τού χρειάζονται για να ξέρει τι γίνεται. Η οπτική απεικόνισε είναι σημαντική. Και πολλές φορές, καθώς διαβάζεις ένα βιβλίο, το καταλαβαίνεις ότι ο συγγραφέας είχε φτιάξει χάρτες. Φαίνεται από το γεγονός ότι έχει καλή αίσθηση του χώρου μέσα στην αφήγηση.

Για τους συγγραφείς φανταστικής λογοτεχνίας αυτό ισχύει σε πολλαπλάσιο βαθμό. Γιατί; Μα επειδή, φυσικά, δεν χρειάζεται μόνο να φτιάξουν χάρτες δωματίων ή οικημάτων, αλλά ολόκληρων κόσμων. Όταν γράφεις για μια εναλλακτική πραγματικότητα, δεν μπορείς απλά να πάρεις έναν χάρτη από μια εγκυκλοπαίδεια ή από το Google. Όταν γράφεις για μια φανταστική πόλη, δεν μπορείς απλά να πάρεις τον τελευταίο χοντρό οδηγό της Αθήνας και να ξεμπερδέψεις. Πρέπει να χαρτογραφήσεις μόνος σου τα πάντα· ή, τουλάχιστον, τα περισσότερα από αυτά, τα σημαντικότερα: εκείνα που αποτελούν ορόσημα. Και πρέπει, ασφαλώς, να σου αρέσει η διαδικασία, αλλιώς είναι τελείως ανούσια.

Προσωπικά, φτιάχνω συνέχεια χάρτες για τα βιβλία μου. Δεν είναι μόνο αυτοί που έχω ανεβάσει κατά περιόδους. Φτιάχνω χάρτες για δωμάτια, σπίτια, γειτονιές, δρόμους, μικρές περιοχές. Έχω φτιάξει χάρτες ακόμα και για το πώς είναι καθισμένοι κάποιοι άνθρωποι γύρω από ένα μεγάλο τραπέζι, ώστε να ξέρω ποιος είναι καθισμένος πλάι σε ποιον και απέναντι σε ποιον. Παίζει ρόλο ορισμένες φορές. Σε τελική ανάλυση, δεν μπορείς να κλοτσήσεις κάποιον που κάθεται στην άλλη άκρη του τραπεζιού, σωστά; Κι αν θέλεις να του δώσεις κάτι, πρέπει να το περάσεις χέρι-χέρι από τους άλλους, ή πρέπει να το κάνεις να γλιστρήσει πάνω στο τραπέζι για να τον φτάσει. Φυσικά, μπορείς να τους έχεις όλους μέσα στο μυαλό σου και μόνο. Αλλά ο χάρτης σε βοηθά, ειδικά αν είναι αρκετοί.

Οι χάρτες είναι υπέροχοι. Και ποτέ δεν τελειώνουν. Ο ένας χάρτης γεννά τον άλλο. Η ύπαρξή τους είναι κβαντικής φύσης. Πάρε τον χάρτη μιας χώρας. Δεν είναι ένας χάρτης. Είναι, συγχρόνως, πολλοί εν δυνάμει χάρτες. Θέλεις να εστιάσεις σε μια επαρχία πίσω από εκείνο εκεί το δάσος; Πιάνεις ένα άλλο χαρτί κι αρχίζεις να σχεδιάζεις· ή σκανάρεις τον αρχικό χάρτη, τον μεγεθύνεις, τον τυπώνεις, κι αρχίζεις να σχεδιάζεις από εκεί. Φτιάχνεις έναν άλλο χάρτη που βγήκε, ουσιαστικά, μέσα από τον πρώτο. Έναν πιο λεπτομερειακό χάρτη, θα μπορούσες να πεις. Αλλά κι αυτός περιλαμβάνει πολλούς εν δυνάμει χάρτες. Μπορείς να εστιάσεις επάνω σε μια πόλη και να τη σχεδιάσεις. Κι από τον χάρτη της πόλης μπορείς να πας στον χάρτη ενός σπιτιού, κι από τον χάρτη του σπιτιού μπορείς να πας στον χάρτη ενός δωματίου, κι από τον χάρτη του δωματίου μπορείς να πας στον χάρτη ενός γραφείου, κι από τον χάρτη του γραφείου μπορείς να πας στον χάρτη ενός συρταριού μέσα στο γραφείο – να απεικονίσεις πώς είναι τοποθετημένα τα αντικείμενα εκεί.

Φυσικά, ισχύει και το αντίστροφο. Από τον χάρτη μιας χώρας μπορείς να πας στον χάρτη μιας ηπείρου, κι από εκεί στον χάρτη ενός κόσμου και στον χάρτη ενός ολόκληρου σύμπαντος.

Η φύση των χαρτών είναι κβαντική.

Αλλά εξακολουθούν να μην είναι τίποτα περισσότερο από οδηγοί. Κατευθυντήριες γραμμές για το πώς μπορείς να ταξιδέψεις πνευματικά σ’αυτό που σου δείχνουν.

Οι χάρτες είναι υπερβατικά αντικείμενα που βγαίνουν κβαντικά το ένα μέσα από το άλλο, σε ατέρμονους σχηματισμούς.

Και δεν νομίζω ότι κάνουν καθόλου καλά κάποιοι που λένε ότι οι χάρτες πρέπει να εκλείψουν από τα μυθιστορήματα φαντασίας. Σίγουρα ο χάρτης δεν μπορεί να αντικαταστήσει την καλογραμμένη ιστορία, ούτε μπορεί να αντικαταστήσει τη λογοτεχνική ικανότητα του συγγραφέα. Και, σε τελική ανάλυση, η καλογραμμένη ιστορία και η λογοτεχνική ικανότητα είναι που παίζουν τον πραγματικό ρόλο σε ένα λογοτεχνικό βιβλίο. Εννοείται αυτό· δεν αντιλέγω.

Ωστόσο, οι χάρτες το υπερβαίνουν αυτό. Έχουν αξία από μόνοι τους. Και δεν αναφέρομαι καν στην καλλιτεχνική αξία. Δεν μιλάω αποκλειστικά για όμορφα φτιαγμένους χάρτες. Ο χάρτης μπορεί να αποτελείται μόνο από κουκίδες για πόλεις, γραμμές για δρόμους, διπλές γραμμές για ποτάμια, και τριγωνάκια για βουνά και δάση. Πάλι σε ταξιδεύει. Πάλι έχει αξία από μόνος του. Μπορείς να τον χρησιμοποιήσεις για να επισκεφτείς πνευματικά τους τόπους που απεικονίζει. Είναι ένας οδηγός.

Για όσους γράφουν λογοτεχνία, έχω να πω δύο πράγματα:

(α) Μην ξεχνάς ότι ο χάρτης έχει αξία από μόνος του. Ως συγγραφέας η δουλειά σου δεν είναι μόνο να γράφεις, αλλά και να οραματίζεσαι. Και σ’αυτό ο χάρτης – ο οποιοσδήποτε χάρτης – σε βοηθά.

(β) Ο χάρτης, επίσης, σε βοηθά να ξέρεις τι γίνεται μες στο βιβλίο σου, να ξέρεις πού ακριβώς είναι οι χαρακτήρες σου, πόσο χρόνο χρειάζονται για να πάνε από το ένα μέρος στο άλλο, και τα λοιπά. Ακόμα και για να κάνεις την ιστορία πιο ζωντανή μπορεί να σου χρειαστούν οι χάρτες. (Βλέπε το παράδειγμά μου με το μεγάλο τραπέζι, πιο πάνω.)

Για όσους δεν γράφουν λογοτεχνία, έχω μόνο να πω το εξής: Πάρτε έναν οποιονδήποτε χάρτη, ξεχάστε τα πάντα, και αφήστε τον να σας ταξιδέψει.

---