ΣΚΕΨΕΙΣ

3/12/2019

Θεοί και Θρησκείες στη Φανταστική Λογοτεχνία
Κατηγοριοποίηση του θεϊκού στοιχείου, και προβληματισμοί για τη χρήση του

 

Αν παρατηρήσει κανείς, υπάρχουν κάποιοι συγκεκριμένοι, επαναλαμβανόμενοι τρόποι που οι θεοί παρουσιάζονται συνήθως στη φανταστική λογοτεχνία. Στις περισσότερες ιστορίες επικρατεί πολυθεϊσμός· ο μονοθεϊσμός φαίνεται πως είναι σπάνια περίπτωση, ίσως επειδή κατά κανόνα οι ιστορίες διαδραματίζονται σε αρχαϊκά σκηνικά. Αλλά αυτό ισχύει, σε μεγάλο βαθμό, ακόμα και στην επιστημονική φαντασία που διαδραματίζεται σε άλλους πλανήτες: κι εκεί συνήθως πολλούς θεούς έχουμε, όχι έναν. Μάλιστα, η επιστημονική φαντασία και η φανταστική λογοτεχνία δεν έχουν και πολλές διαφορές στο πώς παρουσιάζουν το θεϊκό στοιχείο – πράγμα που με κάνει να πιστεύω ακόμα περισσότερο ότι, ως επί το πλείστον, αυτά τα δύο είδη δεν είναι, ουσιαστικά, δύο: απλά η επιστημονική φαντασία είναι περιπέτειες στο διάστημα.

Η χρήση του θεϊκού στοιχείου εντάσσεται, νομίζω, στις εξής κατηγορίες:

• οι θεοί δεν υπάρχουν·
• οι θεοί δεν παίζουν σημαντικό ρόλο·
• οι θεοί έχουν μορφές ανθρώπων, θηρίων, ή τεράτων·
• οι θεοί είναι τελείως ακατανόητοι·
• οι θεοί είναι σύμβολα·
• οι θεοί είναι δυνάμεις·
• οι θεοί είναι ψευδοθεοί·
• οι θεοί είναι συγκεκριμένων παρατάξεων·
• οι θεοί είναι... παράξενοι.

Όταν οι θεοί δεν υπάρχουν, απλά... δεν υπάρχουν. Δεν γίνεται καμιά αναφορά σε θεούς. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν υφίστανται άλλες υπερβατικές δυνάμεις στον κόσμο, όμως δεν λατρεύονται σαν θεοί, ούτε βλέπουμε ιερατεία. Ως παράδειγμα, το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο μυαλό – και σίγουρα το ξέρουν, έστω ακουστά, οι περισσότεροι ενασχολούμενοι με τη φανταστική λογοτεχνία – είναι η σειρά Wheel of Time, του Robert Jordan. Ακόμα ένα παράδειγμα είναι, φυσικά, ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, του Τόλκιν. Δεν υπάρχουν θεοί, αν και υπάρχουν υπερβατικές δυνάμεις και υπερβατικές οντότητες. Δεν βλέπεις ιερείς ή ιερατεία.

Όταν οι θεοί δεν παίζουν σημαντικό ρόλο, δεν έχουν καμιά βαρύτητα μέσα στην ιστορία. Ναι μεν υπάρχουν στον φανταστικό κόσμο και γίνονται αναφορές σε αυτούς και στα ιερατεία τους, αλλά είναι σαν να μιλάς για τον καιρό – όπως ότι οι ταξιδιώτες πέρασαν μπροστά από τον μεγάλο ναό της τάδε θεάς για την οποία κατά τα άλλα δεν ξέρουμε τίποτα και δεν μας ενδιαφέρει να μάθουμε. Αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιο συγκεκριμένο δημοφιλές παράδειγμα όπου οι θεοί χρησιμοποιούνται έτσι, εκτός ίσως μόνο από το A Song of Ice and Fire του GRR Martin, αλλά όχι σε ολόκληρη τη σειρά, μόνο σε ένα μέρος της, γιατί, από ένα σημείο και μετά, η θρησκεία αρχίζει να παίζει πιο σημαντικό ρόλο – αν και ποτέ καθοριστικό ρόλο, νομίζω· πάντα είναι λιγάκι στο παρασκήνιο.

Οι θεοί με μορφές ανθρώπων, θηρίων, ή τεράτων είναι ένα πολύ συνηθισμένο μοτίβο στη φανταστική λογοτεχνία. Πού να πρωτοκοιτάξεις; Παρουσιάζεται σε πάρα πολλά βιβλία· δες, εκτός των άλλων, όλα τα βιβλία του Dungeons & Dragons. Νομίζω πως είναι κατάλοιπο (αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί τέτοια λέξη σε τέτοια περίπτωση) της μυθολογίας, όπου οι θεοί παίρνουν ανθρώπινη μορφή – ή ακόμα και μορφή ζώων ή τεράτων – και παίζουν ανάμεσα στους θνητούς και κάνουν ό,τι μπορείς να διανοηθείς. Στη μυθολογία δεν είναι πάντοτε πανίσχυροι στις μαχητικές τους ικανότητες· στη φανταστική λογοτεχνία, συνήθως είναι. Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου ο ήρωας, έχοντας νικήσει τους υπηρέτες ενός σκοτεινού θεού, πρέπει στο τέλος να αντιμετωπίσει και την ενσάρκωση του ίδιου του θεού, μια πανίσχυρη μορφή του.

Προσωπικά, δεν είμαι και τόσο ενθουσιώδης μ’αυτό το μοτίβο, γιατί στις περισσότερες ιστορίες που το χρησιμοποιούν ή γίνεται κατάχρηση ή παραλογισμοί. Για παράδειγμα, μπορεί ένας καλός θεός να εμφανίζεται, να βοηθά τους ήρωες σε μια κρίσιμη στιγμή, αλλά σε μια άλλη στιγμή να μην εμφανίζεται – και ποτέ δεν μαθαίνουμε γιατί. Ή μπορεί ένας κακός θεός να εμφανίζεται μόνο στο τέλος λες και πρόκειται για computer game ενώ θα μπορούσε να είχε εμφανιστεί και πιο πριν για να σφάξει τους πάντες, αν είχε όντως τέτοιες δυνάμεις, και να τελειώσει έτσι η ιστορία. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις, οι θεοί κάνουν διάφορα πράγματα που μοιάζουν ξεκάρφωτα ή υπερβολικά, ή αναρωτιέσαι γιατί δεν τα είχαν ήδη κάνει μέχρι στιγμής. Γενικά, οι ανθρωπόμορφοι θεοί χαλάνε τις ιστορίες, κατά τη γνώμη μου. Δεν βγάζουν νόημα, γιατί, έτσι όπως παρουσιάζονται, δεν είναι ούτε άνθρωποι αλλά ούτε και θεοί. Τι διάολο είναι, λοιπόν; Με υπερήρωες μοιάζουν, ορισμένες φορές.

Θα μου πεις, βέβαια, ότι και στη μυθολογία συμβαίνει αυτό. Αλλά δεν είναι η ίδια περίπτωση. Στη μυθολογία πολλά πράγματα είναι σχεδόν αλληγορικά ή σαν παραμύθι. Αυτό δεν ισχύει και στη φανταστική λογοτεχνία. Εκεί τέτοιες περιπτώσεις φαίνονται απλά παιδαριώδεις.

Όταν, δε, υπάρχουν και οργανωμένα ιερατεία που πιστεύουν σ’αυτούς τους θεούς – και συνήθως υπάρχουν – τότε η κατάσταση γίνεται ακόμα χειρότερη, καθώς μπορεί να δεις τον θεό να έρχεται και να μιλά αυτοπροσώπως στους ιερείς του, ή να τους βρίζει, ή να τους χτυπά με ενέργεια όταν τον δυσαρεστούν, και άλλα τέτοια γραφικά. (Πίνουν και καφέ μαζί, άραγε; Κάνουν και σεξ;)

Για να είμαι ειλικρινής, τούτη τη στιγμή δεν μπορώ να σκεφτώ ούτε μία περίπτωση που μου άρεσε όταν οι θεοί εμφανίζονται με τέτοιο τρόπο... αν και ίσως κάποτε να έχει συμβεί κι αυτό.

Όταν οι θεοί είναι τελείως ακατανόητοι, η κατάσταση είναι και τελείως διαφορετική. Εδώ έχουμε να κάνουμε με ιστορίες όπως του Lovecraft ή του Dunsany, όπου οι θεοί είναι πολύ μυστηριώδεις για τους θνητούς, δεν μπορεί να τους συλλάβει ο ανθρώπινος νους, και γενικά συμβαίνουν πράγματα εξωφρενικά μαζί τους αλλά σχεδόν ποτέ δεν εμφανίζονται με μορφή ανθρώπου ή θηρίου. Ή, αν εμφανίζονται, η μορφή αυτή είναι κάτι σαν παραίσθηση ή δεν παίζει και κανέναν σημαντικό ρόλο. Δεν πρόκειται να δεις έναν θεό να κατεβαίνει από το βουνό του και, με το σπαθί του, να σκοτώνει τα τέρατα ενός στρατού. Οι θεοί δεν μοιάζουν με υπερφυσικούς ανθρώπους ακόμα κι αν μπορεί, παρ’ελπίδα, να πάρουν ανθρώπινη μορφή. Ιερατεία αμφίβολο είναι αν υπάρχουν· κι αν όντως υπάρχουν, ή είναι κι αυτά υπερβολικά μυστηριώδη, ή αγνοούνται κατά κανόνα μέσα στην αφήγηση. Οι θεοί, γενικά, δεν είναι κάτι στο οποίο πιστεύεις – δεν διαμορφώνουν θρησκείες γύρω τους – είναι κάτι το οποίο φοβάσαι μη σε καταπιεί.

Οι θεοί μπορεί να είναι σύμβολα απλώς. Και τότε δεν έχει σημασία αν πραγματικά υπάρχουν ή όχι. Σημασία έχει μόνο τι συμβολίζουν. Σημασία εδώ έχουν τα ιερατεία, κυρίως, και οι θρησκείες. Συνήθως οι ιερείς δεν διαθέτουν τίποτα σπουδαίες υπερφυσικές δυνάμεις· περισσότερο σαν πολιτικά πρόσωπα είναι, ή σαν σοφοί. Ναι, αυτό το σκηνικό μοιάζει με τον πραγματικό κόσμο στην Αρχαία Ελλάδα ή στην Αρχαία Ρώμη, ή παλιότερα. Προσπαθώ να σκεφτώ τώρα κάποιο πολύ δημοφιλές βιβλίο φαντασίας που χρησιμοποιεί έτσι τους θεούς, αλλά δεν μπορώ να θυμηθώ κανένα. Κάποια που ίσως ο αναγνώστης δεν έχει διαβάσει είναι: Kushiel’s Dart, της Jaqueline Carey, και The Darkness That Comes Before, του R. Scott Bakker. Δεν είναι και τόσο άγνωστα, απλά όχι τόσο γνωστά όσο ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών.

Οι θεοί μπορεί να είναι δυνάμεις και μόνο. Αυτό σημαίνει ότι δεν πρόκειται ποτέ να τους δεις να παίρνουν κάποια μορφή. Πιθανώς να υπάρχουν διάφορες μυθολογικές αναπαραστάσεις τους, όμως δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό. Οι ίδιοι οι θεοί δεν έχουν μορφή, αλλά μπορούν να κάνουν διάφορα θαύματα είτε από μόνοι τους είτε, συνήθως, μέσω των ιερωμένων τους. Στο A Song of Ice and Fire κάτι τέτοιο φαίνεται να ισχύει από ένα σημείο και μετά, κυρίως με τον θεό R’hllor. Στα περισσότερα δικά μου βιβλία, επίσης, ισχύει το ίδιο για τους θεούς: δεν έχουν μορφή, είναι απλά δυνάμεις. Γενικά, δεν μπορώ να θεωρήσω πιστευτό οι θεοί να έχουν συγκεκριμένη μορφή, ή ακόμα και πολλές συγκεκριμένες μορφές. Μπορώ να θεωρήσω πιστευτό το να έχει ονομαστεί κάποιο θηρίο ή κάποιο τέρας «θεός», αλλά χωρίς πραγματικά να είναι εκείνο που συνήθως θα λέγαμε θεός – δηλαδή, κάτι απλωμένο σ’όλο τον κόσμο, με δική του συνείδηση, μυστηριώδη ύπαρξη, και ακατανόητες δυνάμεις.

Αυτοί είναι οι ψευδοθεοί. Δεν είναι πραγματικά θεοί. Είναι κάτι άλλο που, λόγω συνθηκών, περιβάλλοντος, ή προκαταλήψεων, οι κάτοικοι ενός φανταστικού κόσμου λατρεύουν ως θεό. Μπορεί να είναι ακόμα και μια γιγάντια μηχανή που ελέγχει όλες τις τηλεπικοινωνίες μιας πόλης, ή μπορεί να είναι ένα γιγάντιο φίδι τυλιγμένο γύρω από ένα βουνό. Δεν είναι θεός· είναι απλά κάτι μεγάλο που τους φοβίζει και έτσι το λατρεύουν. Δεν είναι σαν τον Δία ή τον Ερμή ή τον χριστιανικό Θεό. Είναι κάτι που αν το σκοτώσεις, ή το σπάσεις, πεθαίνει ή καταστρέφεται. Ίσως να είναι δύσκολο να το καταφέρεις αυτό, αλλά γίνεται, χωρίς να χρειάζεται να έχεις ο ίδιος θεϊκές δυνάμεις.

Οι θεοί μπορεί, επίσης, να είναι συγκεκριμένων παρατάξεων. Κι αυτό συμβαίνει πολύ συχνά στη φανταστική λογοτεχνία, και είναι αρκετά παράλογο αν το καλοσκεφτείς. Είναι το κλασικό με τους θεούς του Καλού και τους θεούς του Κακού. Συγκεκριμένοι θεοί λατρεύονται μόνο από συγκεκριμένες παρατάξεις και είναι πάντα εχθροί άλλων παρατάξεων. Αυτό φαίνεται παράλογο γιατί οι θρησκείες πολύ σπάνια είναι έτσι. Ας σκεφτούμε μόνο πόσες φορές στην Ιστορία δύο παρατάξεις πολεμούσαν η μία την άλλη αλλά και οι δύο προσεύχονταν στον ίδιο θεό, και νόμιζαν ότι ο θεός είναι μαζί τους και εναντίον των εχθρών τους, παρότι και οι εχθροί τους σ’αυτό τον θεό πίστευαν! Είναι κάτι που συνέβαινε συνέχεια στο παρελθόν, και συμβαίνει ακόμα και σήμερα. Ναι, είναι τρελό, αλλά ποιος είπε ότι οι άνθρωποι είναι λογικοί; Δεν βλέπω τον λόγο γιατί σ’έναν φανταστικό κόσμο δεν θα έπρεπε να ισχύει κάτι παρόμοιο. Αν μη τι άλλο, έτσι γίνονται πιο μπλεγμένες και, άρα, πιο ενδιαφέρουσες οι ιστορίες. Δε μ’αρέσουν οι ιστορίες τύπου Θεά-του-Καλού-εναντίον-Θεού-του-Κακού, μ’έναν πελώριο στρατό αποδώ κι έναν πελώριο στρατό αποκεί, εκτός αν είναι τρομερά καλογραμμένες.

Οι θεοί, βέβαια, μπορεί να είναι και πιο... παράξενοι. Τι σημαίνει αυτό; Ότι είναι κάτι το τόσο αλλόκοτο που αδυνατείς να το εντάξεις στις παραπάνω κατηγορίες. Δεν μπορώ αυτή τη στιγμή να σκεφτώ παράδειγμα, αλλά σίγουρα κάτι πρέπει να υπάρχει αφού μπορείς να το διανοηθείς.

Φυσικά, δεν είναι απαραίτητο οι θεοί σ’έναν φανταστικό κόσμο να εντάσσονται σε μία μόνο κατηγορία. Πιθανώς να υπάρχουν θεοί διάφορων κατηγοριών, ή ίσως οι κατηγορίες να μπλέκονται αναμεταξύ τους. Για παράδειγμα, μπορεί να έχεις θεούς ως σύμβολα που, συγχρόνως, είναι και τελείως ακατανόητοι.

Εγώ, όπως είπα, συνήθως γράφω για θεούς ως δυνάμεις, αλλά χρησιμοποιούνται και ως σύμβολα. Μάλιστα, πολλές φορές τούς παρουσιάζω μόνο ως σύμβολα, γιατί εκείνο που παίζει ρόλο είναι το ιερατείο τους, η θρησκεία τους, και ίσως να μη φαίνεται ότι οι ίδιοι οι θεοί είναι δυνάμεις. Ωστόσο, είναι δυνάμεις, πράγμα που γίνεται φανερό αναλόγως την περίπτωση, αναλόγως την ιστορία που γράφω.

Από όλες τις κατηγορίες που έχω αναφέρει παραπάνω, όπως θα έχει καταλάβει ο αναγνώστης, αντιπαθώ περισσότερο τους ανθρωπόμορφους θεούς τύπου υπερήρωα. Οι άλλες περιπτώσεις εξαρτώνται από τη χρήση που τους γίνεται. Τίποτα δεν αποκλείω ότι μπορεί να έχει ενδιαφέρον αν χρησιμοποιηθεί σωστά. Αν και νομίζω ότι γενικά δεν δίνεται στα ιερατεία τόση βαρύτητα όση θα έπρεπε στη φανταστική λογοτεχνία. Περνάνε είτε ως ασήμαντα είτε ως μέρος του υπόβαθρου του φανταστικού κόσμου. Αλλά τα ιερατεία μπορεί να παίξουν σημαντικό ρόλο, καθώς και το πώς τα θρησκευτικά πιστεύω επηρεάζουν τις ζωές των ανθρώπων. Αυτό δεν είναι κάτι που το βλέπεις συχνά στη φανταστική λογοτεχνία, για κάποιο λόγο, σαν να είναι αμελητέο. Όμως δεν είναι καθόλου αμελητέο. Ολόκληρες κοινωνίες βασίζονται στα θρησκευτικά πιστεύω τους – πολλά από τα οποία μπορεί να είναι και τελείως παράλογα, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Ποιος είπε ότι οι άνθρωποι είναι λογικοί; ξαναρωτάω. Δεν είναι λογικοί, ειδικά στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις, και νομίζω ότι αυτό πρέπει να αντανακλάται ακόμα και σε κόσμους φανταστικούς. Μάλιστα, είναι κάτι που μπορεί να έχει μεγάλο ενδιαφέρον στο πώς διαμορφώνει μια ιστορία. Είναι σίγουρα πολύ πιο ενδιαφέρον απ’το να βλέπεις τον Θεό της Φωτιάς να βγαίνει μέσα από την Πύλη και να ανατινάζει τους πάντες με πύρινες λόγχες που εκτοξεύονται απ’τα ρουθούνια του.

Εκείνο που έχω παρατηρήσει είναι ότι συχνά οι θεοί ή αγνοούνται – γίνονται ένα με το υπόβαθρο του κόσμου, διακοσμητικά στοιχεία – ή υπερβάλλονται ως υπερήρωες ή τρομερά θηρία. Οι περισσότερες ιστορίες δεν αναφέρονται σε θρησκευτικά πιστεύω, δεν αναφέρονται σε δόγμα, δεν αναφέρονται στο τυπικό ιερατείων, δεν αναφέρονται στο πώς βλέπει ο ένας τον θεό και πώς τον βλέπει ο άλλος, δεν αναφέρονται σε τελετουργίες (εκτός, ίσως, από επικλήσεις για να έρθει ο θεός και να ανατινάξει τους εχθρούς). Κι αυτό είναι μειονέκτημα, κατά τη γνώμη μου. Οι θεοί και οι θρησκείες έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν πολύ καλύτερες ιστορίες.

---