ΣΚΕΨΕΙΣ

5/10/2019

Οι Έννοιες του Καλού και του Κακού στη Φανταστική Λογοτεχνία
Μέσα στην πάροδο των χρόνων...

 

Τις προάλλες διάβαζα το Artifact of Evil, το δεύτερο βιβλίο της σειράς Gord the Rogue του Gary Gygax. Πριν από κάποιο καιρό είχα διαβάσει το Saga of Old City, το πρώτο βιβλίο του Gord the Rogue, και το είχα θεωρήσει καλό για τα δεδομένα του – ανέλπιστα καλό. Επομένως, σκέφτηκα, γιατί να μην είναι καλό και το Artifact of Evil; Σωστά; Λάθος! Είναι φριχτό. Ή, τουλάχιστον, χειρότερο από το Saga of Old City, και κυρίως επειδή χρησιμοποιεί μέσα στο βιβλίο πάρα πολλές από τις έννοιες του παιχνιδιού Dungeons & Dragons λες και είναι αντικειμενικές αξίες που θα έπρεπε ο καθένας να τις καταλαβαίνει είτε ξέρει το παιχνίδι είτε όχι, ή που θα έπρεπε να βγάζουν νόημα ακόμα και πέρα από τα πλαίσια του παιχνιδιού (πράγμα που δεν ισχύει). Εκείνο, όμως, το οποίο θέλω να σχολιάσω εδώ είναι εκείνο που με έκανε να γράψω αυτό το άρθρο: η στάμπα που νομίζεις ότι έχουν επάνω τους οι Κακοί στο Artifact of Evil. Και δεν είναι τυχαίο που τους γράφω Κακούς με κεφαλαίο κάπα. Μέσα στο βιβλίο αναφέρονται ακόμα και alignments (μια ορολογία του D&D) όπως lawful evil, neutral evil, και chaotic evil. Και όλοι αυτοί οι evil/κακοί είναι κακοί και το ξέρουν. Δεν είναι θέμα προοπτικής εδώ πέρα το να είσαι κακός. Κακό δεν θα σε αποκαλέσει ο εχθρός σου· το γνωρίζεις ότι είσαι κακός, μα τους Θεούς του Απόλυτου και Λυσσαλέου Σκοτεινού Χάους! Καταλαβαίνεις τι εννοώ; Οι κακοί είναι Κακοί, και γουστάρουν να είναι. Επίσης, οι καλοί είναι Καλοί, ακόμα κι αν είναι κλέφτες, ακόμα κι αν βουτάνε λεφτά από τις τσάντες άλλων ανθρώπων. Ε; Συγνώμη; Ναι, και όμως. Όλα είναι ξεκαθαρισμένα, με κάποιον μυστηριώδη τρόπο. Άμα είσαι καλός είσαι Καλός· δεν πα να είσαι και λωποδύτης...

Και ο ένας Κακός προσπαθεί να φανεί πιο κακός από τους άλλους Κακούς («Εγώ θα είμαι ο Απόλυτος Κακός!» λέει σε κάποια φάση, μέσα στο βιβλίο, ο Iuz. «Εγώ θα είμαι ο True Evil!» Σοβαρά, δεν κάνω πλάκα. Όντως το λέει. Ούτε ο Σκέλετορ δεν λέει τέτοια, γαμώ την τρέλα μου, και είναι χαρακτήρας από παιδική σειρά...), ενώ όλοι οι καλοί ξέρουν πως, ό,τι άλλο κι αν συμβαίνει, είναι Καλοί, γαμώτο, και άρα οφείλουν να σταματήσουν τους Κακούς – έτσι επειδή είναι κακοί! Και οι κατά D&D «neutral»; Οι Oυδέτεροι; Ε, αυτοί ούτε ξέρεις ακριβώς τι κάνουν· το πάνε κατά τα συμφέροντά τους. Μιλάμε για πολύ λέρες! Ανώμαλοι τελείως...

*

Το μεγάλο παράδοξο, κατά τη γνώμη μου, με όλα αυτά είναι πως το Κακό και το Καλό μοιάζει να είναι κάτι σαν παρατάξεις, όπως θα λέγαμε άνθρωπος της μιας εθνικότητας ή της άλλης, ή της μιας ιδεολογίας ή της άλλης. Αλλά είναι αστείο. Γιατί κανείς, στην πραγματικότητα, δεν χαρακτηρίζει τον εαυτό του «κακό». Κακό σε χαρακτηρίζουν αυτοί που δεν σε γουστάρουν. Ούτε κανείς χαρακτηρίζει τον εαυτό του «καλό» συνήθως, γιατί ξέρει ότι θ’αρχίσουν να τον μουντζώνουν με τα χέρια και με τα πόδια. Ακούγεται πολύ προσποιητό να χαρακτηρίζεις τον εαυτό σου «καλό». Τι σημαίνει καλός, σε τελική ανάλυση; Καλός για ποιον;

Αλλά αυτό είναι ένα μοτίβο που δεν συναντάς μόνο στο συγκεκριμένο βιβλίο, το Artifact of Evil, φυσικά. Το συναντάς και άλλου, σε άλλα βιβλία του Dungeons & Dragons, αλλά και σε βιβλία φαντασίας γενικά. Βιβλία, ειδικά, μιας συγκεκριμένης εποχής. Πάρε για παράδειγμα τα μυθιστορήματα της Dragonlance. Αν και ομολογουμένως πολύ καλύτερα και μακράν πιο λογοτεχνικά από το Artifact of Evil, κι εκεί το Καλό και το Κακό είναι σαν παρατάξεις. Υπάρχουν ιππότες που είναι των δυνάμεων του Καλού, και ιππότες που είναι των δυνάμεων του Κακού. Αλλά και οι ιππότες του Κακού, της σκοτεινής θεάς Takhisis, παρουσιάζονται σαν αρκετά έντιμοι χαρακτήρες και κάνουν κι αυτοί τις δικές τους ηρωικές πράξεις. Δεν είναι καρικατούρες. Αλλά είναι Κακοί όπως και νάχει το θέμα. Κάποιοι άλλοι χαρακτήρες, βέβαια, είναι Κακοί και το δείχνουν κιόλας πιο έντονα. Κάποιοι άλλοι είναι Κακοί και δεν το δείχνουν σχεδόν καθόλου· είναι, αντιθέτως, αρκετά συμπαθητικοί.

Ποιος ο ρόλος του Κακού και του Καλού σε τέτοιες ιστορίες; Δεν έχει κανένα νόημα. Είναι σαν να λες Μαύρος και Άσπρος επάνω στη σκακιέρα, ή Κόκκινος και Μπλε, ή Πράσινος και Κίτρινος. Είναι σαν σήμα, σαν στάμπα, σαν εθνικότητα ή ιδεολογία. Οι ίδιες οι έννοιες Καλό και Κακό καταντούν ανούσιες. Καλύτερα θα ήταν αν ποτέ δεν υπήρχαν μέσα στο βιβλίο, αν υπήρχε κάποια άλλη ορολογία γι’αυτές τις παρατάξεις.

Αλλά οι απόλυτες έννοιες Καλού και Κακού δεν παρουσιάζονται μόνο σε βιβλία του Dungeons & Dragons. Παρουσιάζονται και σε πολλά άλλα βιβλία φαντασίας – ειδικά ηρωικής και επικής φαντασίας – της περιόδου 1980, 1990, έως και 2000 περίπου που το μοτίβο άρχισε να σπάει. Αυτές οι απόλυτες έννοιες υπάρχουν και στα βιβλία της σειράς Wheel of Time του Robert Jordan, για παράδειγμα, καθώς και σε άλλες παρόμοιες σειρές και μεμονωμένα βιβλία. Αλλά, βέβαια, όλες οι ιστορίες που γράφτηκαν εκείνη την περίοδο δεν ακολουθούν το συγκεκριμένο μοτίβο· βιβλία όπως της σειράς Amber, του Roger Zelazny, δεν εντάσσονται σ’αυτή την κατηγορία. Αν και υπάρχει το Χάος στο Amber, δεν είναι το Χάος του Απόλυτου Κακού που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε σε άλλες ιστορίες φαντασίας. Ωστόσο, ένα πολύ μεγάλο μέρος βιβλίων φαντασίας εκείνης της περιόδου ακολουθούν αυτό το μοτίβο απόλυτου Καλού και απόλυτου Κακού, σαν να πρόκειται για δύο παρατάξεις. Με αποτέλεσμα οι έννοιες Καλό και Κακό να μην έχουν νόημα ουσιαστικά.

Ορισμένοι συγγραφείς είχαν προσπαθήσει να αλλάξουν λιγάκι το μοτίβο – όπως ο Glen Cook στα πρώτα βιβλία της σειράς Black Company – αλλά εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν τη βασική δομή Καλού-Κακού.

Το θέμα είχε καταντήσει να φτάνει στα όρια του αστείου όταν άρχισαν πια να αλλάζουν οι νοοτροπίες γύρω στο 2000.

Τα πράγματα στη φανταστική λογοτεχνία δεν ήταν, όμως, ανέκαθεν έτσι. Παλιότερα, η έννοια του Κακού ήταν πολύ διαφορετική, και η έννοια του Καλού ήταν– Υπήρχε έννοια του Καλού; Δεν είμαι και τόσο σίγουρος γι’αυτό. Δες για παράδειγμα ιστορίες όπως του H. P. Lovecraft και του R. E. Howard. Αρκετές φορές αναφέρονται σε σκοτεινές δυνάμεις που είναι «του Κακού» (αν και σπάνια το λένε έτσι ακριβώς), όμως τίποτα περισσότερο από αυτό. Πρόκειται για δυνάμεις που, συνήθως, είναι τόσο διαβολικές ώστε να υπερβαίνουν την ανθρώπινη λογική. Και για Καλό δεν μιλάει κανένας. Είναι ο Κόναν του R. E. Howard «καλός»; Ποιος ξέρει; Ήταν πειρατής, ήταν μισθοφόρος, ήταν κλέφτης, ήταν φονιάς, και στο τέλος ήταν βασιλιάς. Αντιμετώπισε διάφορες σκοτεινές δυνάμεις και τέρατα. Είναι καλός; Σίγουρα όχι για τους εχθρούς του. Απλά οι περιστάσεις τον έκαναν «ήρωα της ιστορίας», και ίσως να μπορείς να πεις ότι είχε κάποιες αξίες, όπως πίστη στους συντρόφους του, μια επιθυμία για ελευθερία, και τα λοιπά.

Με την ίδια λογική, και ο Gord the Rogue του Gary Gygax δεν θα έπρεπε να είναι καλός· απλά ένας τυχοδιώκτης που προσπαθεί να επιβιώσει. Ωστόσο, είναι Καλός· γιατί – έτσι!

Στις ιστορίες του H. P. Lovecraft, δε, ούτε συζήτηση για Καλό. Και ακόμα και το Κακό χάνει το νόημά του γιατί είναι τόσο γαμημένα ΤΕΡΑΣΤΙΟ που δεν μπορείς να το συλλάβεις με το μυαλό σου· οπότε, ουσιαστικά, είναι σαν να ακυρώνει τον εαυτό του. Είναι ακατανόητο.

Κι ας πάμε σε πιο παλιές ιστορίες, όπως του Dunsany. Αυτές είναι σαν μύθοι σχεδόν. Δεν υπάρχει Καλό και Κακό, μόνο μυστήριοι θεοί και παράξενοι τόποι.

Οι απόλυτες έννοιες Καλού και Κακού ως παρατάξεις είναι αρκετά καινούργιο πράγμα στη φανταστική λογοτεχνία, αν δεν κάνω λάθος. Από το 1980 και έπειτα. Τι έκανε, όμως, αυτό το μοτίβο να ξεκινήσει να υφίσταται; Θα μπορούσες να πεις ότι η ρίζα είναι ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών του Τόλκιν και να κατηγορήσεις αυτόν. Αλλά, αν και πολλές αντιγραφές της εν λόγω ιστορίας παρουσιάστηκαν εκείνα τα χρόνια, νομίζω ότι θα ήταν απλοϊκό να κατηγορήσεις τον Τόλκιν για την παρουσία απόλυτων εννοιών Καλού και Κακού στη φανταστική λογοτεχνία.

Μα, ο Σάουρον και ο Μόργκοθ και οι υπηρέτες τους δεν είναι Κακοί;

Είναι; Σκέψου μόνο ότι δεν βλέπουμε ποτέ τα πράγματα από τη δική τους προοπτική· τα βλέπουμε μέσα από την προοπτική αυτών που τους θεωρούν κακούς. Είναι η ιστορία των καλών της Μέσης Γης, όχι των κακών της Μέσης Γης. Επιπλέον, αν δεν κάνω λάθος (γιατί τώρα δεν έχω χρόνο να ελέγξω όλο το κείμενο), ο Τόλκιν δεν αναφέρεται σε απόλυτο Κακό και απόλυτο Καλό. Δεν μιλά γι’αυτές τις έννοιες σαν να είναι στάμπες στο κούτελο κάποιων. Συνήθως μιλά για διεφθαρμένους (corrupted): οντότητες ή άτομα που έχουν διαφθαρεί από σκοτεινές δυνάμεις. Δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Η λέξη evil στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών δεν είναι με κεφαλαίο e· είναι απλά σχολιασμός. Το Κακό δεν είναι παράταξη· είναι κατάσταση. Υπάρχει διαφορά. Σε βιβλία όπως αυτά της Dragonlance, αντιθέτως, ισχύει το ανάποδο: είναι πολύ περισσότερο παράταξη απ’ό,τι κατάσταση. Το ίδιο και σε πολλά άλλα βιβλία φαντασίας που ακολούθησαν τον Τόλκιν, από το ‘80 έως το 2000 περίπου.

Γύρω στο 2000 έγινε μια φανερή αλλαγή καθώς όλοι φαινόταν να έχουν μπουχτίσει τις καραμέλες με το Καλό και το Κακό, και παρουσιάστηκαν συγγραφείς όπως G.R.R. Martin με το A Song of Ice and Fire, Steven Erikson με το Malazan Book of Fallen, China Miéville με την τριλογία της Bas-Lag, και άλλοι. Σε κανένα από αυτά τα βιβλία δεν αναφέρονται απόλυτες έννοιες Καλού και Κακού, και σε ορισμένα το ποιος είναι καλός και ποιος κακός είναι καθαρά θέμα προοπτικής, όπως και στον «πραγματικό» κόσμο. Και αυτό νομίζω πως είναι και το πιο λογικό, γιατί, είτε γράφεις για φανταστικούς κόσμους είτε όχι, κάποια πράγματα δεν αλλάζουν. Η φύση του ανθρώπου, όσο αλλοιωμένη κι αν είναι από το εκάστοτε περιβάλλον, είναι κατά βάση ίδια. Το απόλυτο Καλό και το απόλυτο Κακό συνήθως είναι εκεί για προπαγάνδα εναντίον εκείνων που δεν σου αρέσουν, ή που θέλεις για κάποια σκοπιμότητα να βγάλεις από τη μέση.

Σήμερα, αληθινά δεν ξέρω ποια είναι η θέση του Καλού και του Κακού στη διεθνή φανταστική λογοτεχνία. Με τόσα βιβλία που κυκλοφορούν και με τόσο λίγο πραγματικό σχολιασμό που γίνεται γι’αυτά τα βιβλία, και τόση πολλή προπαγανδιστική διαφήμιση που πέφτει μέσα από social media και websites, δεν μπορείς να βγάλεις άκρη. Τουλάχιστον, εγώ δεν μπορώ να βγάλω άκρη για να διακρίνω μια κάποια γενική τάση. Σου δίνεται η εντύπωση ότι υπάρχει λίγο απ’όλα χωρίς να ξεχωρίζει τίποτα. Το αν αυτό είναι θετικό ή αρνητικό, ο καιρός θα το δείξει. Ορισμένες σύγχρονες ιστορίες νομίζω ότι ακόμα έχουν έννοιες απόλυτου Καλού και απόλυτου Κακού. Ορισμένες άλλες είναι τόσο γκρίζες και υποκειμενικές που ο ίδιος ο υποκειμενισμός τους κάπου καταντά αστείος. Όπως είπα, δεν μπορώ να διακρίνω καμιά συγκεκριμένη τάση και, για να είμαι ειλικρινής, μέχρι στιγμής δεν έχω βρει και κάτι που να αισθάνομαι ότι με προσελκύει ιδιαίτερα.

Εκείνο που με ενδιέφερε κυρίως σ’αυτό το άρθρο ήταν να σχολιάσω τις αλλαγές της προοπτικής για το καλό και το κακό στη φανταστική λογοτεχνία μέσα στα χρόνια. Και δεν νομίζω ότι ποτέ είχαμε τόσο έντονη παρουσία Καλού-Κακού όσο εκείνη την περίοδο από το 1980 έως περίπου το 2000. Και αναφέρομαι πάντα στην ηρωική και επική φαντασίας. Στην επιστημονική φαντασία αυτό το μοτίβο δεν φαινόταν να κυριαρχεί (αν και έχω διαβάσει λιγότερα βιβλία της εν λόγω περιόδου που χαρακτηρίζονται «επιστημονική φαντασία»), δεν έχει τύχει να το συναντήσω· τουλάχιστον τώρα δεν μπορώ να θυμηθώ κάτι. Σε κάνει να αναρωτιέσαι γιατί ήθελαν τόσο επίμονα να πιστέψουν οι αναγνώστες και οι συγγραφείς ηρωικής/επικής φαντασίας σε μονολιθικά απόλυτες έννοιες Καλού και Κακού, μια μανιχαϊκή κατάσταση που απειλούσε να οδηγήσει σε νοητική αποβλάκωση.

Δεν είμαι εναντίον της χρήσης διαβολικών σκοτεινών δυνάμεων μέσα στα βιβλία φαντασίας. Συγκεκριμένα, μου αρέσουν αρκετά. Αλλά δεν μπορώ με τίποτα να πιστέψω ότι κάποιος θα έβαζε μια βούλα στο κεφάλι του και θα έλεγε «Κοιτάξτε με! Υπηρετώ τις Δυνάμεις του Κακού – και γουστάρω, άμα λάχει!» όσο διεφθαρμένος κι αν ήταν. Εκτός αν το έκανε απλά για να σοκάρει, ως διαφημιστικό κόλπο, ξέρω γω... Αλλά αφού ούτε ο Χίτλερ δεν το είχε κάνει, κάτι θα ήξερε.

---