ΣΚΕΨΕΙΣ

16/9/2018

Περί Γραφής: Από τη Μια Σκηνή στην Άλλη
Τρόποι μετάβασης μέσα στις λογοτεχνικές ιστορίες

 

Όταν γράφεις λογοτεχνία, είτε το καταλαβαίνεις είτε όχι, φτιάχνεις σκηνές. Είναι αναπόφευκτο. Μια ιστορία χωρίζεται σε σκηνές. Οι σκηνές είναι τα φυσικά μέρη της. Δεν χρειάζεται να είναι κάτι που διαβάζοντας το διακρίνουμε· και, μάλιστα, καλύτερα να μην το διακρίνουμε, να περνά σχεδόν αόρατο, η αφήγηση να κυλά σαν πραγματικότητα.

Από μια άποψη, θα μπορούσες να πεις ότι είναι προτιμότερο να γράφεις χωρίς να ξέρεις ότι φτιάχνεις σκηνές, ή χωρίς να το κάνεις συνειδητά. Με αυτό τον τρόπο είσαι πιο φυσικός. Ωστόσο, και το να γνωρίζεις για τις σκηνές δεν είναι κακό αν εξακολουθείς να είσαι φυσικός. Αν χρησιμοποιείς τη γνώση ως εργαλείο, όχι ως δεκανίκι.

Το βασικό θέμα με τις σκηνές είναι πώς τις χωρίζεις μέσα στην ιστορία. Πώς περνάς από τη μία στην άλλη. Κάποιος που απλά γράφει, χωρίς να το έχει υπόψη του, το κάνει όπως νομίζει, ή όπως έχει δει να το κάνουν σε άλλα βιβλία. Όταν ξέρεις, όμως, ή όταν έχεις σκεφτεί κάποια πράγματα για το πώς μεταβαίνεις από τη μια σκηνή στην άλλη, μπορείς αυτό να το χρησιμοποιήσεις για να κάνεις την αφήγησή σου πιο δυνατή.

Αν και θεωρητικά οι τρόποι μετάβασης είναι άπειροι, τρεις είναι αρκετά βασικοί: (α) μετάβαση χωρίς διακοπή, (β) μετάβαση με αφηγηματικό άλμα, (γ) μετάβαση με κενό μέσα στο κείμενο.

Η μετάβαση χωρίς διακοπή είναι ο πιο φυσικός τρόπος για να περνάς από τη μια σκηνή στην άλλη. Απλά αφηγείσαι την ιστορία όπως έρχεται. Γράφεις, για παράδειγμα, για έναν ταξιδιώτη που διασχίζει ένα δάσος [μία σκηνή] και φτάνει μετά σε μια παράκτια πόλη, όπου κλείνει ένα δωμάτιο σ’ένα πανδοχείο [άλλη σκηνή] προτού πάει στην αγορά για να προμηθευτεί ένα ζευγάρι μαγικά παπούτσια με τα οποία μπορεί να βαδίζει πάνω στο νερό [άλλη σκηνή]. Φορώντας αυτά τα παπούτσια βγαίνει ξανά από την πόλη και περπατά πάνω στη θάλασσα για να καταλήξει σ’ένα κοντινό νησί όπου κανένας βαρκάρης δεν τολμά να πλεύσει [άλλη σκηνή – και η ιστορία μας συνεχίζεται κατ’αυτό τον τρόπο]...

Όταν κάνεις μετάβαση χωρίς διακοπή, η ροή είναι αναμφίβολα φυσική, και οι σκηνές εξαφανίζονται μέσα σ’αυτή τη ροή της αφήγησης, γίνονται μέρος της· ο αναγνώστης δεν παρατηρεί καμιά αλλαγή, παρά μόνο μια λογική συνέχεια. Το πρόβλημα με τη μετάβαση χωρίς διακοπή, όμως, είναι ότι, πρώτον, δεν ταιριάζει σε όλα τα είδη των ιστοριών και, δεύτερον, τρώει πολύ χώρο μέσα στο κείμενο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα – σε πολλές περιπτώσεις, ίσως – μπορεί να γίνει ανούσια, ή κουραστική. Φαντάσου να περιγράφεις συνεχώς ολόκληρα ταξίδια, από το ένα μέρος στο άλλο, χωρίς η αφήγηση να είναι ταξιδιωτική αλλά το ενδιαφέρον της να είναι αλλού – στα μέρη όπου φτάνουν οι ταξιδιώτες. Σ’αυτή την περίπτωση, η μετάβαση χωρίς διακοπή δεν σε εξυπηρετεί· κάνει την ιστορία σου χειρότερη, κατά πάσα πιθανότητα. Χρειάζεσαι, επομένως, κάτι άλλο.

Η μετάβαση με αφηγηματικό άλμα είναι όταν ο συγγραφέας περνά από τη μια σκηνή στην επόμενη χωρίς να αφήνει κενό ανάμεσα στις παραγράφους του κειμένου αλλά χρησιμοποιώντας κάποιο αφηγηματικό τέχνασμα. Αυτό το τέχνασμα δεν είναι ανάγκη να είναι κάτι το ιδιαίτερα «μυστικιστικό». Μπορεί να είναι κάτι πολύ απλό, όπως μια χρονική πρόταση: «Και ύστερα από δέκα μέρες ταξίδι, έφτασαν στην πόλη κάτω από τα βουνά.» Ή μπορεί να είναι και κάτι πιο περίτεχνο.

Η πρώτη περίπτωση μετάβασης με άλμα, η απλή, είναι αυτή που κάνουν οι περισσότεροι αφηγητές που δεν χωρίζουν σκηνές συνειδητά. Θα πουν, πχ, ότι ύστερα από πέντε μέρες έγινε το τάδε. Ή θα πουν «πέρασαν το απόγευμά τους τρώγοντας παγωτό, και το άλλο μεσημέρι πήγαν να επισκεφτούν τον θείο στο παλιό σπίτι πάνω στον λόφο». Όλα αυτά είναι μεταβάσεις με αφηγηματικό άλμα. Προσπερνάς στα γρήγορα τις ανούσιες σκηνές για να πας στις ουσιώδεις, τις βασικές για την ιστορία σου. Δεν έχει μεγάλη σημασία το πώς ακριβώς οι χαρακτήρες πέρασαν το απόγευμα τρώγοντας παγωτό, ούτε έχει σημασία τι ακριβώς έγινε αυτές τις πέντε μέρες που οδοιπορούσαν μες στις πεδιάδες· οπότε, το αναφέρεις και πας στην επόμενη φυσική σκηνή. Κάνεις ένα λογικό άλμα, με απλό, ευθύγραμμο τρόπο.

Μπορείς, όμως, να κάνεις αφηγηματικό άλμα και με τη χρήση ενός χρονικού συνδέσμου, όπως το όταν. Για παράδειγμα, έχεις τρεις χαρακτήρες που συζητάνε για ένα επικίνδυνο είδος πουλιού που πετά στα βουνά τα οποία τώρα διασχίζουν. Γράφεις τον διάλογο κανονικά, και στο τέλος του διαλόγου λες: «Όταν τελικά συνάντησαν τα μαύρα γεράκια ήταν σούρουπο της τρίτης ημέρας και όλοι τους ξαφνιάστηκαν, γιατί νόμιζαν ότι ήταν από εκείνα τα πράγματα που μαρτυρούν οι φημολογίες αλλά ποτέ δεν τα βρίσκεις μπροστά σου. Τα άγρια πουλιά έβγαζαν κρωξίματα που τρυπούσαν τ’αφτιά και το μυαλό...» – και η σκηνή συνεχίζεται με δραματικό τρόπο. Εδώ έχεις κάνει ένα άλμα με τη χρήση του όταν. Μεταπηδάς από το χρονικό σημείο της συζήτησης για τα μαύρα γεράκια [μία σκηνή] στο χρονικό σημείο που οι χαρακτήρες συνάντησαν τα εν λόγω πουλιά [άλλη σκηνή], προσπερνώντας όλο τον ενδιάμεσο χρόνο. Και το κάνεις αυτό χωρίς κενό ανάμεσα στις παραγράφους, απλά και μόνο ακολουθώντας τη λογική της αφηγηματικής ροής και χρησιμοποιώντας έναν χρονικό σύνδεσμο.

Όμως υπάρχουν και σκηνές που το άλμα δεν είναι μέσα στον χρόνο αλλά μέσα στον χώρο. Για παράδειγμα, έχεις έναν λαθρεπιβάτη στο εσωτερικό ενός φορτηγού, σ’ένα καραβάνι. Αλλά δεν εστιάζεσαι τότε σ’αυτόν· μας γράφεις τη συζήτηση δύο φρουρών του καραβανιού που κάθονται πλάι-πλάι επάνω στα δίκυκλα οχήματά τους. Και μετά λες: «Μέσα στο μεγάλο μαύρο φορτηγό, ο Μιχάλης δεν άκουγε τίποτα από τα λόγια των δύο φρουρών και δεν ήξερε τι μπορεί να τους περίμενε στο Πέρασμα των Κοντών Γιγάντων· αισθανόταν μόνο την πλάτη του να πονά καθώς ήταν καταχωνιασμένος κάτω από τους καμβάδες νιώθοντας την κίνηση του οχήματος πάνω στον άτσαλο δρόμο, και το μυαλό του τριγύριζε στ...» – και η σκηνή συνεχίζεται με τις σκέψεις του φίλου μας. Εδώ έχεις κάνει ένα άλμα από μια σκηνή – όπου μιλάνε οι φρουροί – σε μια άλλη – όπου ο Μιχάλης σκέφτεται, καταχωνιασμένος μες στο φορτηγό. Δεν έχεις αφήσει κενό ανάμεσα στις παραγράφους· έχεις κινηθεί με λογική ακολουθία μες στο κείμενο χρησιμοποιώντας μια πρόταση χωρικής μετάβασης («Μέσα στο μεγάλο μαύρο φορτηγό...») και την αντίληψη του Μιχάλη («...δεν άκουγε τίποτα από τα λόγια των δύο φρουρών και δεν ήξερε τι μπορεί να τους περίμενε στο...») για να μεταφερθείς από τη μια σκηνή στην άλλη.

Αυτοί οι τρόποι δεν είναι οι μοναδικοί για να κάνεις μετάβαση με αφηγηματικό άλμα. Κι εδώ οι τρόποι είναι, θεωρητικά, άπειροι. Απλά αυτοί έρχονται τώρα στο μυαλό μου. Εκείνο που χρειάζεται προσοχή, μόνο, σε τέτοιες περιπτώσεις είναι να μη σπάει η λογική της αφήγησης. Δηλαδή, δεν μπορείς να βρίσκεσαι μέσα σε μια σκηνή και ξαφνικά να βρεθείς σε μια άλλη σκηνή χωρίς κάποια λογική ακολουθία – εκτός αν το κάνεις, για κάποιο πολύ ιδιαίτερο λόγο, εσκεμμένα ώστε να προκαλέσεις σύγχυση. Όμως αυτή είναι μια περίπτωση σπάνια και ταιριάζει μόνο σε συγκεκριμένες ιστορίες.

Κατά κανόνα, η μετάβαση με αφηγηματικό άλμα είναι αυτή που θέλει και την περισσότερη προσοχή, ώστε, καθώς οι σκηνές αλλάζουν, να ξέρουμε κάθε φορά πού ακριβώς μέσα στον χώρο και μέσα στον χρόνο της αφήγησης βρισκόμαστε.

Η μετάβαση με κενό ανάμεσα στις παραγράφους είναι ο πιο εύκολος τρόπος για να περνάς από τη μια σκηνή στην άλλη, αν και χρειάζεται κι αυτός την προσοχή του. Σε αυτού του είδους τη μετάβαση, απλά αφήνεις ένα κενό ανάμεσα στις παραγράφους του κειμένου (ίσως βάζοντας και αστερίσκο, *, αν θέλεις) και περνάς στην επόμενη σκηνή. Για παράδειγμα, γράφεις για κάποιους που ταξιδεύουν στη θάλασσα μέσα σε μεγάλο πλοίο, διασχίζοντας έναν ωκεανό· κάθονται στο ευρύχωρο σαλόνι του πλοίου και παίζουν χαρτιά ενώ λένε ιστορίες για μια πόλη η οποία είναι ο προορισμός τους. Μετά, αφήνεις κενό ανάμεσα στις παραγράφους και ξεκινάς να γράφεις τι συμβαίνει όταν έχουν φτάσει στην πόλη. Η μετάβαση έγινε χωρίς να χρειάζεται ούτε να γράψεις όλο το ταξίδι ούτε να χρησιμοποιήσεις κάποιο αφηγηματικό άλμα (όπως «Ύστερα από πέντε μέρες και μία καταιγίδα, έφτασαν στην πόλη»).

Το ίδιο μπορείς να κάνεις για να μετακινείσαι από σκηνή σε σκηνή μέσα στον χώρο αντί για μέσα στον χρόνο. Μια παρέα κουβεντιάζει σ’ένα τραπέζι ενός εστιατορίου. [Κενό ανάμεσα στις παραγράφους.] Ένας τύπος κάνει μια ύποπτη συμφωνία σ’ένα άλλο τραπέζι του ίδιου εστιατορίου. [Κενό ανάμεσα στις παραγράφους.] Στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου, μια μάγισσα επικαλείται έναν δαίμονα για να της αποκαλύψει ένα μυστικό.

Επίσης, πολλοί οι οποίοι χρησιμοποιούν περιορισμένη οπτική γωνία τρίτου προσώπου (για την οποία έχω γράψει σε προηγούμενα άρθρα) βάζουν κενό ανάμεσα στις παραγράφους για να μεταπηδήσουν από την αντίληψη ενός χαρακτήρα στην αντίληψη ενός άλλου.

Αλλά το κενό ανάμεσα στις παραγράφους μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως σημείο στίξης, για δραματικούς λόγους. Υπάρχουν συγγραφείς που το βάζουν χωρίς να είναι αναγκαίο, απλά και μόνο επειδή θέλουν να τονίσουν κάτι. Για παράδειγμα, μια ομάδα ιπποτών έχει εισβάλει σ’ένα μαύρο οχυρό του Χάους, και έχουν φτάσει σε μια ακτινωτή αίθουσα όπου μάχονται με διάφορους δαίμονες· αίματα και εντόσθια και κομμένα μέλη τινάζονται παντού. [Κενό ανάμεσα στις παραγράφους.] Από τον λάκκο στο κέντρο της μεγάλης αίθουσας, ένα εφιαλτικό φως ξεπηδά και ένα πελώριο θηρίο με δεκαοκτώ πλοκάμια και πέντε κεφάλια βγάζει το γλοιώδες σώμα του. [Κενό ανάμεσα στις παραγράφους.] Η μάχη συνεχίζεται μέσα στην αίθουσα, αλλά τώρα είναι και το γλοιώδες τέρας εκεί.

Έχεις δημιουργήσει τρεις σκηνές που θα μπορούσαν να ήταν μία, και το έχεις κάνει απλά και μόνο για δραματικούς λόγους. Για να διαχωρίσεις την άνοδο του τέρατος μέσα από τον λάκκο. Για να τονίσεις πόσο τρομερό είναι.

Η μετάβαση με κενό ανάμεσα στις παραγράφους είναι πολύ δημοφιλής στη σύγχρονη λογοτεχνία, και μάλιστα εδώ και κάμποσα χρόνια. Νομίζουν ορισμένοι ότι δεν χρειάζεται και πολλή συγγραφική δεξιοτεχνία. Όμως η αλήθεια είναι πως κι αυτή η μέθοδος θέλει τη δική της προσοχή. Αρκετές φορές έχω διαβάσει βιβλία που, μετά από το κενό, δεν ξέρω πού βρίσκομαι, και αναρωτιέμαι πότε – ή, ακόμα χειρότερα, πού – συμβαίνουν αυτά που περιγράφονται. Εκτός αν θέλεις εσκεμμένα να προκαλέσεις σύγχυση, σε ορισμένες περιπτώσεις, παρότι αφήνεις κενό ανάμεσα στις παραγράφους, είναι καλό να ξεκινάς και με κάποια μεταβατική φράση. Πχ, «Μετά από πέντε μέρες», ή «Όταν έπεσε η νύχτα», ή «Όταν έφτασαν στο σπίτι της Μαρίας». Για να ξέρουμε πού βρισκόμαστε μέσα στην αφήγηση. Το κενό ανάμεσα στις παραγράφους δεν είναι η μαγική φόρμουλα που λύνει όλα σου τα αφηγηματικά προβλήματα. Μάλιστα, μπορεί να δημιουργήσει και κάποια που αλλιώς δεν θα υπήρχαν.

*

Πέρα από αυτούς τους τρεις βασικούς τρόπους για να κάνεις μετάβαση από τη μια σκηνή στην επόμενη, πιθανώς να υπάρχουν κι άλλοι. Ένας είναι, αναμενόμενα, ο ανάμικτος τρόπος.

Το να χρησιμοποιείς τον ανάμικτο τρόπο μετάβασης σημαίνει, ουσιαστικά, να χρησιμοποιείς όλους τους άλλους κατά περίσταση. Μπορεί να γράφεις μια ιστορία χωρίς διακοπή ανάμεσα στις σκηνές, απλή φυσική ροή, και μετά να αφήσεις ένα κενό μέσα στις παραγράφους για να μεταβείς σ’ένα μακρινό μέρος και να μας πεις τι συμβαίνει εκεί, προτού αφήσεις πάλι ένα κενό και συνεχίσεις με την προηγούμενη αφήγηση. Και ύστερα από κάποιες σελίδες, αντί να γράφεις για το πώς πέρασε ένας ολόκληρος μήνας σε μια πόλη τζογαδόρων και τυχοδιωκτών τύπου Λας Βέγκας, κάνεις μετάβαση με άλμα, γράφοντας μόνο: «Ύστερα από έναν μήνα τυχερών παιχνιδιών, ποτών, και γυναικών, και ενώ ο χειμώνας έμπαινε στο Λος Βίργκαν, ο Κούμης αντίκρισε το πιο παράξενο θέαμα της ζωής του, κι αναρωτιόταν μήπως ακόμα το μυαλό του βρισκόταν υπό την επήρεια του σφυρίγματος που είχε καταπιεί την προηγούμενη νύχτα στον Γύρο της Τύχης.»

Οι περισσότεροι καλοί συγγραφείς τον ανάμικτο τρόπο χρησιμοποιούν. Δεν είναι ωραίο να γίνεσαι προβλέψιμος, χρησιμοποιώντας συνέχεια τις ίδιες μεθόδους. Αν και ορισμένες φορές αυτό μπορεί και να σε εξυπηρετήσει. Η κάθε ιστορία ζητά να γραφτεί με τον δικό της τρόπο.

Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, να αναφέρω ότι μπορούν να υπάρξουν συμπυκνωμένες σκηνές. Αυτές είναι πολλές σκηνές μαζί τις οποίες γράφεις με σχετικά λίγες λέξεις, και μπορεί να είναι όλες μέσα σε μια παράγραφο, ή η καθεμία μπορεί να είναι σε μια παράγραφο από μόνη της, καταλαμβάνοντας έτσι μια, δυο σελίδες (αν και η σελίδα, ειδικά σήμερα, στην ηλεκτρονική εποχή – αλλά όχι μόνο σήμερα – είναι αρκετά υποκειμενική υπόθεση). Για παράδειγμα, έχεις διάφορα στο μυαλό σου για το πώς η Μάερντιλ περνά τον καιρό της στο Παλάτι των Μικρών Θαυμάτων τις επόμενες δεκαπέντε ημέρες που είναι αναγκασμένη να μείνει εκεί. Θα μπορούσες να κάνεις μια ολόκληρη σκηνή (αρκετών παραγράφων) για το κάθε περιστατικό, αλλά δεν το κρίνεις σκόπιμο. Νομίζεις ότι αυτό και εσένα θα κούραζε άσκοπα και τον αναγνώστη, και δεν θα αποτελούσε καλή αφήγηση. Επομένως, γράφεις δύο μεγάλες, παχιές παραγράφους όπου στη μία αναφέρεις τα μισά παράξενα περιστατικά στο Παλάτι των Μικρών Θαυμάτων και στην άλλη αναφέρεις τα άλλα μισά.

Εδώ δεν υπάρχει μετάβαση ανάμεσα στις σκηνές. Έρχονται όλες σαν μέσα σε μια ονειρική ροή. Πληροφορίες-σαΐτες στο μυαλό του αναγνώστη, ο οποίος τις επεξεργάζεται (περισσότερο ή λιγότερο) όπως νομίζει.

 

(Σημείωση Σημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---