Νέα
4/2/2018
Η Μηχανιστική Φαντασιοκρατία και οι Ατέρμονες Σκιές
Μια ανάλυση των προβλημάτων της τέχνης του φανταστικού από το 1980 και έπειτα
Μια Μηχανιστική Φαντασιοκρατία
Τις δεκαετίες από το 1980 και ύστερα η φανταστική λογοτεχνία άρχισε να αλλάζει. Αυτή η αλλαγή ίσως να είχε ξεκινήσει από παλιότερα, αλλά, αν είναι έτσι, δεν πρόκειται για κάτι που εγώ τουλάχιστον έχω παρατηρήσει πολύ έντονα. Η αλλαγή στην οποία αναφέρομαι είναι μια μετάβαση του τρόπου που το φανταστικό στοιχείο παρουσιάζεται και χρησιμοποιείται μέσα στην αφήγηση αλλά και μέσα στους ίδιους τους πλασματικούς κόσμους ως σταθερές οντότητες.
Η φανταστική λογοτεχνία έγινε σταδιακά ολοένα και πιο μηχανιστική. Το ίδιο το φανταστικό στοιχείο έγινε πιο μηχανιστικό, μπήκε σε συγκεκριμένα καλούπια, πολλά από αυτά διαρκώς επαναλαμβανόμενα. Μέχρι ενός σημείου, μπορείς να πεις ότι συνέβαλαν σε αυτό τα roleplaying games, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, και το πόσο δημοφιλή έγιναν κάποια συγκεκριμένα έργα του φανταστικού, όπως ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, ή η Μυθολογία Κθούλου του Λάβκραφτ. Από το ’80 και έπειτα, αρχίσαμε να «ξέρουμε» για τι μιλάμε όταν αναφερόμαστε στο φανταστικό. Τα ξόρκια που κάνουν οι μάγοι είναι συγκεκριμένα, τα τέρατα που εμφανίζονται είναι γνωστά, τα σκηνικά είναι κοινότοπα, ακόμα και οι πλοκές της αφήγησης ακολουθούν ένα προκαθορισμένο μοτίβο.
Κάποια παραδείγματα τα οποία οι πάντες που ασχολούνται με το φανταστικό ξέρουν:
- Η μαγεία τύπου Dungeons & Dragons που έχει συγκεκριμένα ξόρκια τα οποία χρησιμοποιούνται για να κάνουν επαναλαμβανόμενα πράγματα, όπως το να εκτοξεύει κανείς φωτιές από τα χέρια του, να πετά, να γίνεται αόρατος, να εμφανίζει τοίχους πέτρας μπροστά του.
- Πλάσματα όπως τολκινοειδή ξωτικά και νάνοι, ορκ, και δράκοι.
- Πλοκές όπου κάποιος ήρωας, ή μια ομάδα ηρώων συνήθως, πρέπει να νικήσουν έναν Σκοτεινό Άρχοντα.
- Ένας ήρωας που ξεκινά από μικρό άβγαλτο παιδί της υπαίθρου και καταλήγει μεγάλος μάγος ή μεγάλος πολεμιστής, ή βασιλιάς.
- Κόσμοι που είναι συνέχεια σαν τη μεσαιωνική Ευρώπη, βουκολικής οικονομίας, και οι οποίοι μοιάζουν τόσο με την Ευρώπη που πολλές φορές απλά τα ονόματα είναι αλλαγμένα και υπάρχουν μερικά επιπλέον φανταστικά στοιχεία (βλ. παραπάνω) για να μας δείξουν ότι «τώρα διαβάζεις φανταστική λογοτεχνία».
Όλα αυτά έκλεψαν τη θέση από κάτι που ήταν πολύ διαφορετικό στη λογοτεχνία του φανταστικού παλιότερα.
Το Ανοιχτό Φανταστικό Στοιχείο
Όταν κοιτάζεις τα πράγματα που γράφτηκαν πριν από το 1980, και όσο πιο παλιά πηγαίνεις ίσως, τόσο λιγότερα μηχανιστικά μοτίβα βλέπεις. Σε ορισμένες περιόδους, ναι, είχαν επικρατήσει ορισμένες «μορφές» λογοτεχνίας του φανταστικού, αλλά δεν νομίζω ότι ποτέ είχε γίνει τόσο μηχανιστική όσο σήμερα. Σήμερα, η μηχανιστική της φύση αφορά το ίδιο το φανταστικό στοιχείο.
Το μηχανιστικό φανταστικό στοιχείο είναι κάτι που έρχεται σε αντίθεση με το ανοιχτό φανταστικό στοιχείο. Το ανοιχτό φανταστικό στοιχείο μπορεί να ακολουθεί κάποιους κανόνες αλλά είναι ενδογενείς, προέρχονται από το ίδιο, το οποίο δεν εντάσσεται σε κανένα ευρύτερο μοτίβο. Επίσης, το ανοιχτό φανταστικό στοιχείο είναι, συνήθως, πολύ πιο ελεύθερο, ευμετάβλητο, και ψυχεδελικό. Μπορεί να ακολουθεί τους δικούς του κανόνες αλλά σπάνια μοιάζει με μια μηχανή που πατάς τα κουμπιά της και παράγει ομοιότυπα αποτελέσματα.
Τον τελευταίο καιρό ξαναδιαβάζω το Amber του Roger Zelazny. Το σκηνικό είναι, πολύ γενικά, το εξής: Υπάρχει ο ένας αληθινός κόσμος, ο Amber, ο οποίος ρίχνει γύρω του άπειρες Σκιές, που είναι κάτι σαν παράλληλες πραγματικότητες μέσα στον χώρο και μέσα στον χρόνο. Στις Σκιές μπορεί, ουσιαστικά, να υπάρξει το οτιδήποτε. Αυτοί που έχουν στις φλέβες τους το Αίμα του Amber μπορούν να ταξιδέψουν στις Σκιές. Αυτό γίνεται προσθέτοντας και αφαιρώντας στοιχεία με το μυαλό τους. Δηλαδή, ένας πρίγκιπας του Amber βαδίζει σ’ένα λιβάδι και αλλάζει, με το μυαλό του, λιγάκι τα δέντρα, μετά αλλάζει λιγάκι τον ουρανό, αλλάζει λιγάκι τα σύννεφα, αλλάζει λιγάκι τα μικρά πλάσματα της περιοχής – και, τελικά, από εκεί που έκανε βόλτα σ’ένα εύκρατο λιβάδι με γαλανό ουρανό από πάνω του και πολλά σύννεφα, καταλήγει να βρίσκεται σ’ένα τροπικό δάσος με δέντρα με στριφτούς κορμούς, κάτω από έναν σκούρο-μοβ ουρανό με ελάχιστα σύννεφα και πορφυρό ήλιο. Αυτοί με το Αίμα του Amber είναι, περίπου, σαν να κάνουν εκείνο που κάνει κάποιος ο οποίος οραματίζεται ένα σκηνικό, αλλά το αποτέλεσμα της φαντασίας τους γίνεται πραγματικότητα, αν και όχι πάντα ακριβώς όπως θα το ήθελαν. Δημιουργούν τους κόσμους στους οποίους βαδίζουν μέσα στις Σκιές – ή απλά τους επισκέπτονται; Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα.
Αυτό είναι ένα ανοιχτό φανταστικό στοιχείο. Δεν είναι μηχανιστικό. Δεν είναι προκαθορισμένο. Ακολουθεί κάποιους δικούς του ενδογενείς νόμους αλλά είναι, κατά βάση, ψυχεδελικό, ευμετάβλητο, και ελεύθερο. Μέσα στις Σκιές μπορείς να βρεις το οτιδήποτε, μπορείς να ταξιδέψεις οπουδήποτε, μπορείς να συναντήσεις απείρων ειδών πλάσματα και σκηνικά. Τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα είναι ελάχιστα – αν υπάρχουν καν.
Σύγκρινέ το αυτό με τους επαναλαμβανόμενους κόσμους όπου οι μάγοι κάνουν όλο τα ίδια ξόρκια και όπου εμφανίζονται περίπου τα ίδια πλάσματα, και όλα διαδραματίζονται σε παρόμοια σκηνικά... Δεν υπάρχει καμία σύγκριση.
Το ανοιχτό φανταστικό στοιχείο είναι, ουσιαστικά, η ψυχή της φανταστικής λογοτεχνία. Είναι η πηγή και ο δρόμος από όπου οποιαδήποτε λογοτεχνία και τέχνη του φανταστικού ξεκινά.
Και σήμερα το έχουν σχεδόν σκοτώσει.
(Σημειωτέον, αναφέρομαι κυρίως σε ό,τι βλέπω να συμβαίνει στη διεθνή σκηνή της φανταστικής λογοτεχνίας.)
Οι Πηγές του Φανταστικού
Από πού ξεκίνησαν οι φανταστικές αφηγήσεις;
Δύσκολο να απαντηθεί. Φαίνεται να ήταν ανέκαθεν εδώ, μαζί μας. Από τότε που ο άνθρωπος είδε κάτι παράξενες σκιές να περνάνε πίσω από τα δέντρα του δάσους και άρχισε να φαντάζεται τελώνια και αερικά. Οι μυθολογίες και οι θρησκείες είναι γεμάτες από ανοιχτά φανταστικά στοιχεία, όπως και τα παλιά έπη και παραμύθια.
Αλλά αυτή δεν είναι η πηγή· είναι απλά μια κοινότοπη παρατήρηση. Η πηγή πρέπει να είναι η ίδια η ανθρώπινη φαντασία. Η ικανότητά του να πλάθει πράγματα που δεν υπάρχουν στο άμεσο περιβάλλον του, να δημιουργεί τους δικούς του κόσμους, πολλές φορές από το μηδέν ή και με κάποια επίδραση από τον εξωτερικό χώρο – εξωτερική ή εσωτερική έμπνευση, που συνήθως είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις τη μία από την άλλη· συνήθως είναι μπερδεμένες μεταξύ τους και γίνονται ένα.
Η ίδια η Δημιουργικότητα είναι οι πηγές του φανταστικού. Αυτή είναι η μαγική λίμνη. Αυτός είναι ο Αληθινός Κόσμος, ο Amber, μπορείς να πεις: όλα τ’άλλα είναι Σκιές του.
Και αυτό είναι, επίσης, κάτι που είτε τυχαία σήμερα κινδυνεύει να ξεχαστεί είτε εσκεμμένα κάποιοι θα ήθελαν να το ξεχάσουμε.
Ξεκινώντας από τις πηγές του φανταστικού – μην ακολουθώντας καμιά προκαθορισμένη μορφή – καταλήγεις πάντα σε ανοιχτά φανταστικά στοιχεία. Είναι αναπόφευκτο. Πηγαίνεις εκεί όπου σε οδηγεί η φαντασία σου, η δημιουργικότητά σου. Δεν υπάρχει περίπτωση παρά να καταλήξεις σε κάτι που θα είναι ελεύθερο, ευμετάβλητο, και ψυχεδελικό, ασχέτως τι νόμους μπορεί να αποφασίσεις να ορίσεις για αυτό.
Οι σουρεαλιστές το ήξεραν. Ο Σουρεαλισμός ξεκινά από την ίδια πηγή. Όπως και ο Ρομαντισμός. Όπως και κάθε σοβαρό κίνημα που έχει ως βάση του το φανταστικό στοιχείο. Το ανοιχτό φανταστικό στοιχείο, που είναι και το μόνο αληθινό φανταστικό στοιχείο.
Το μηχανιστικό φανταστικό στοιχείο είναι μια παρεκτροπή.
Η Στερεοποίηση της Μορφής
Από το ανοιχτό φανταστικό στοιχείο μπορείς να καταλήξεις στο μηχανιστικό. Είναι ακριβώς αυτό που έχει συμβεί σήμερα.
Κάποιος σκέφτεται ορισμένα πράγματα τα οποία προέρχονται από την αρχική πηγή του φανταστικού, και αυτά τα πράγματα μένουν σταθερά μέσα στην κουλτούρα, είτε εσκεμμένα είτε όχι. Και επαναλαμβάνονται επ’άπειρον.
Ο Τόλκιν, για παράδειγμα, έγραψε μια ιστορία που είχε μια δεδομένη μορφή και κάποια συγκεκριμένα πλάσματα. Η ιστορία μάς άρεσε. Ήταν καλή. Αλλά... πόσες φορές θα επαναλάβεις αυτή την ιστορία;
Από ένα σημείο και μετά γίνεται σαν καρκίνος. Μια παρασιτική σκεπτομορφή που αναπαράγει και συντηρεί τον εαυτό της μέσα από τα μυαλά μας, μην αφήνοντάς μας να εξελιχτούμε.
Δεν μπορείς να προχωρήσεις σε καινούργια φανταστικά στοιχεία όταν συνεχώς αναμασάς τα παλιά. Δεν μπορείς πια να ταξιδέψεις σε άλλες Σκιές όταν έχεις κολλήσει σε δυο, τρεις Σκιές μόνο.
Αυτό το πράγμα τρώει τη φαντασία σου όπως ένας πνευματικός δαίμονας, πολύ πεινασμένος.
Κατά περιόδους έχουν γίνει κάποιες αλλαγές, ομολογουμένως, αλλά είναι δειλές και αδύναμες. Τελευταία, ο κόσμος είχε λιγάκι βαρεθεί τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα του Τόλκιν και ζητούσε μια αλλαγή· βρέθηκε κάτι σαν το A Song of Ice and Fire του Μάρτιν και τους έδωσε μια μικρή αλλαγή. Και μετά τι έγινε; Όλοι ζητούσαν «σκληρές» φανταστικές ιστορίες, οπότε αμέσως κι αυτό έγινε ακόμα ένα μοτίβο, το ίδιο βαρετό όπως και τα άλλα. Σε κάποια στιγμή, αποφάσισαν να αναβιώσουν το steampunk (που λένε πως ξεκίνησε από τον Μούρκοκ πριν από πολύ καιρό, αλλά τότε δεν του είχε δοθεί και τόση σημασία), και τι είναι αυτό; Ακόμα ένα μοτίβο με συγκεκριμένα πλαίσια.
Έχουμε φτάσει σε μια κατάσταση που κάποιος, γράφοντας φανταστική λογοτεχνία, πρέπει να την εντάσσει σε «είδος», είτε αυτό είναι επική φαντασία, είτε steampunk, είτε cyberpunk, είτε επιστημονική φαντασία, είτε λαβκραφτικά πράγματα, είτε οτιδήποτε άλλο. Ποιος σήμερα ξεκινά να γράφει αντλώντας έμπνευση από την πηγή του φανταστικού αντί από κάποιο είδος του φανταστικού;
Σήμερα, από προτού ξεκινήσεις να γράφεις, σου λένε να αποφασίσεις σε τι είδος θέλεις να γράψεις. Και το κάθε είδος έχει συγκεκριμένα μοτίβα και στερεοποιημένες μορφές που πρέπει να ακολουθήσεις.
Αυτό είναι θάνατος.
Είναι ένα πνευματικό παράσιτο που τρέφεται από τη φαντασία σου. Δε σ’αφήνει να περιπλανηθείς σε ένα ανοιχτό πεδίο· σου λέει από πριν ποια πεδία σού επιτρέπονται. Σε φυλακίζει. Είναι ό,τι χειρότερο. (Εντάξει, πλην της χούντας και της ξεδιάντροπης λογοκρισίας.)
Δεν μπορείς να πάρεις τυχαία φανταστικά στοιχεία και να τα συνδυάσεις όπως θέλεις ώστε να γράψεις ένα βιβλίο· πρέπει να είναι φανταστικά στοιχεία που «ταιριάζουν», υποτίθεται, στο (υποτιθέμενο) είδος. Και όλα αυτά τα στοιχεία είναι, κατά κύριο λόγο, μηχανιστικά και συγκεκριμένα· δεν είναι ανοιχτού τύπου. Ακόμα και αρκετοί που προσπαθούν σήμερα να ξεφύγουν από τα συγκεκριμένα μοτίβα καταλήγουν, για κάποιο λόγο, να χρησιμοποιούν απλώς παραλλαγές τους, με τον ίδιο μηχανιστικό τρόπο – οπότε, πάλι πέφτεις σε μια διαρκή επανάληψη και αποτελμάτωση.
Ας πάρουμε για παράδειγμα μια τραγικά γνωστή σειρά, το A Song of Ice and Fire. Το σκηνικό είναι, κατά βάση, η μεσαιωνική Αγγλία με αλλαγμένα τα ονόματα και τροποποιημένο με αρκετά ευφάνταστο τρόπο, ομολογουμένως. Αλλά – είναι κατά βάση η μεσαιωνική Αγγλία. Το κατεξοχήν φανταστικό στοιχείο, η μαγεία, προκειμένου να μη φαίνεται ξανά επαναλαμβανόμενο (πχ, μάγοι που πετάνε και, ενώ είναι αόρατοι, εκτοξεύουν φωτιές), έχει γίνει μυστηριώδες και όπως-βολεύει-την-αφήγηση. Εντάξει, αυτό δεν είναι κακό· αλλά δεν είναι και ακριβώς ανοιχτό φανταστικό στοιχείο. Είναι ένα συγκαλυμμένο μηχανιστικό φανταστικό στοιχείο που δεν έχει καν συγκεκριμένους νόμους πέρα ίσως από την κοινότοπη δικαιολογία «τα άστρα να είναι στις σωστές θέσεις». (Για παράδειγμα, πώς μπορούσε η Melisandre να σκοτώσει τρεις μονάρχες με τη μαγεία της εξ αποστάσεως εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή ενώ δεν μπορούσε πιο πριν ή πιο μετά; Δεν υπάρχει καλή εξήγηση· απλώς γίνεται για αφηγηματικούς λόγους και αφήνεται μυστηριώδες.) Δεν υπάρχει κανένα αληθινά σουρεαλιστικό, ψυχεδελικό στοιχείο, όπως είναι, για παράδειγμα, οι Σκιές στο Amber, ή τα Τραπουλόχαρτα του Amber.
Ένα άλλο αρκετά γνωστό παράδειγμα στο σύγχρονο φανταστικό είναι το Malazan Book of the Fallen, του Steven Erikson (για το οποίο έχω κάνει δύο κριτικές). Προσπαθεί να βάλει κάποια ανοιχτά φανταστικά στοιχεία με τα warrens και με τη μαντική τράπουλα, όμως, αν και τα καταφέρνει αρκετά καλά, πάντοτε μοιάζει να παραπαίει στα όρια της μηχανιστικής λογικής που έχει ποτίσει όλη τη σύγχρονη φανταστική λογοτεχνία σαν δηλητήριο.
Δεν θα φέρω άλλα παραδείγματα βιβλίων φαντασίας, γιατί είναι λιγότερο γνωστά και οι περισσότεροι δεν θα τα έχουν διαβάσει. Αλλά η μηχανιστική λογική υπερισχύει σε όλα. Τα ρομαντικά και τα σουρεαλιστικά στοιχεία είναι πάντα σε δεύτερη μοίρα, αν υπάρχουν καν. Και συνήθως δεν υπάρχουν, δυστυχώς. Τα στοιχεία που είναι πιο σημαντικά για μια λογοτεχνική μορφή που υποτίθεται ότι είναι «του φανταστικού» δεν υπάρχουν.
Και αυτό δεν έχει σχέση με την επιστημονική φαντασία ή μη. Δεν έχει σχέση με τη λογική επιστημονικό = μηχανιστικό. Απλώς έτυχε να αναφέρω παραδείγματα που είναι επικής φαντασίας. Αντιστρόφως, θα φέρω για παράδειγμα το Dune, που υποτίθεται πως είναι επιστημονική φαντασία και όμως έχει πολύ περισσότερα ανοιχτά φανταστικά στοιχεία απ’ό,τι υπάρχουν, ίσως, σε όλα τα σύγχρονα βιβλία φαντασίας μαζί. Σχεδόν κάθε φανταστικό στοιχείο στο Dune είναι κατά βάση σουρεαλιστικό και ψυχεδελικό – προέρχεται από την πηγή, όχι από στερεοποιημένες μορφές της περιφέρειας.
Μας Έχει Ήδη Μισοφάει το Παράσιτο
Ποιος φταίει γι’αυτή την κατάσταση;
Προτού επιρρίψουμε ευθύνες στον οποιονδήποτε (αν και σίγουρα κάποιοι φταίνε, και πολύ μάλιστα – τα πράγματα δεν εμφανίζονται από το πουθενά), πρέπει να παρατηρήσουμε κάτι το άσχημο. Σήμερα, αρκετός κόσμος – ανάμεσα στους οποίους και συγγραφείς, που είναι και το χειρότερο – έχουν χάσει την επαφή τους με την πηγή του φανταστικού. Δεν μπορούν να τη διανοηθούν, δεν ξέρουν τον δρόμο για εκεί. Ξεκινάνε από το είδος, από συγκεκριμένα, στερεοποιημένα μοτίβα: αυτή είναι η αρχή τους.
Αλλά αυτή δεν είναι πραγματικά η αρχή· αυτό είναι ένα τέλος. Ή μερικά τέλη. Διάλεξε το τέλμα μέσα στο οποίο θα βουτήξεις... Δεν προχωράς άλλο από εκεί· απλά αποφασίζεις σε ποιο κλουβί θα πας να κλειστείς. Και το τραγικό είναι όταν δεν καταλαβαίνεις καν ότι είναι κλουβί, όταν νομίζεις ότι είναι, ξέρεις, ένα cozy δωμάτιο όπου είναι κλεισμένοι κι άλλοι ομοειδείς εκεί μέσα. (Αυτό μπορείς να το πεις, κατά περίσταση, και fandom, αν επιμένεις. Ή τρελοκομείο.)
Δεν μπορείς να βαδίσεις σ’έναν ελεύθερο δρόμο όταν δεν καταλαβαίνεις ότι σου έχουν στήσει τη φυλακή του μυαλού σου. Και όταν τόσοι πολλοί άνθρωποι δεν το καταλαβαίνουν αυτό, σημαίνει ότι το νοητικό παράσιτο που μας τρώει τη φαντασία έχει εν μέρει νικήσει. Δεν μπορούμε να ταξιδέψουμε σε καμιά άλλη Σκιά, παρά μόνο στις ήδη προκαθορισμένες.
Δεν είναι αυτό τραγικό και θλιβερό;
Είναι.
Νομίζεις ότι βρισκόμαστε μέσα σε κάποιο βιβλίο του Μούρκοκ όπου ένας διεστραμμένος Άρχοντας της Τάξης έχει καταφέρει να εκδιώξει κάθε είδους αληθινά δημιουργική σκέψη και να επιβάλει πέντε, δέκα δικούς του, στερεοτυπικούς μηχανιστικούς δρόμους.
Ένα Σφάλμα της Αντίληψης
Σε κάποιους φαίνεται να έχει περάσει η λανθασμένη ιδέα ότι οτιδήποτε είναι πιο φανταστικό πρέπει, υποχρεωτικά, να είναι ασόβαρο ή παιδαριώδες. Οπότε νομίζουν ότι αποκλείοντας όσο το δυνατόν περισσότερα φανταστικά στοιχεία θα συναντήσουν έτσι κάτι το καλύτερο, το πιο λογοτεχνικό, το πιο σοβαρό.
Αυτό έγινε και με το A Song of Ice and Fire. Ο κόσμος είχε πια βαρεθεί φανταστικά στοιχεία τύπου Τόλκιν και Dungeons & Dragons και είπε «Ας σβήσουμε τα πάντα, και όχι άλλα ‘μαλακά’ πράγματα. Από δω και πέρα, όλα ‘σκληρά’! Yeah!»
Αλλά πάλι δεν ξέφυγαν από τη μηχανιστική φαντασία μ’αυτό τον τρόπο. Γιατί η λύση του προβλήματος δεν είναι «πονάει χέρι, κόψει χέρι». Η λύση του προβλήματος είναι «πόρτα κλειστή, κλότσα τη να την ανοίξεις». Δεν απελευθερώνεσαι με το να περιορίζεις περισσότερο τον εαυτό σου.
Ούτε ισχύει η εξίσωση περισσότερα φανταστικά στοιχεία ίσον πιο χαζοειδής αφήγηση.
Πάρε πάλι για παράδειγμα το Amber (καθότι το διαβάζω ξανά, τελευταία, έρχεται συνέχεια στο μυαλό μου, εκτός των άλλων επειδή είναι τόσο τραγικά καλό): Έχει τρομερά ψυχεδελικά και σουρεαλιστικά φανταστικά στοιχεία. Όμως η ιστορία δεν είναι αχαχούχα. Δεν είναι ούτε παιδαριώδης, ούτε χαζοειδής, ούτε από εκείνες τις ιστορίες με τις εύκολες λύσεις όπου όλοι περνάνε καλά. Γίνονται πολύ άσχημα και βίαια πράγματα στο Amber – όπως ότι ένας βασικός χαρακτήρας τυφλώνεται με πυρωμένα σίδερα και τον πετάνε μέσα σ’ένα κελί. Καθόλου αστείο.
Περισσότερα φανταστικά στοιχεία, πιο ανοιχτά φανταστικά στοιχεία, δεν σημαίνει απαραιτήτως ανάλαφρη και ασόβαρη αφήγηση. Το ένα δεν έχει σχέση με το άλλο, και κακώς αυτά συνδέονται από ορισμένους.
Το ύφος της αφήγησης εξαρτάται, αποκλειστικά και μόνο, από το ύφος της αφήγησης. Αν ο συγγραφέας θέλει να γράψει πιο σκληρά, γράφει πιο σκληρά· αυτό είναι όλο. Ακόμα και σε μια ιστορία με ορκ και ξωτικά μπορείς να γράψεις πιο σκληρά. Αλλά πάλι θα είναι μια από τα ίδια...
Ποιος Ξεκίνησε το Κακό;
Η ερώτηση έρχεται να μας ταλαιπωρήσει ξανά: Ποιος φταίει;
Δεν είναι απλό να δείξεις κάποιον και να πεις Αυτός φταίει! Δεν είναι καν απλό να δείξεις μια ομάδα ανθρώπων και να πεις Αυτοί φταίνε! Διάφορες καταστάσεις και διάφοροι άνθρωποι έχουν συμβάλλει ώστε να καταλήξουμε σ’αυτό το μηχανιστικό τέλμα.
Κάποιες υποθέσεις που μπορώ να κάνω είναι οι εξής:
Φταίνε οι έμποροι. Ναι, το ξέρω, ο έμπορος είναι έμπορος, θέλει να πουλήσει ο άνθρωπος· τι να κάνει, κλέφτης να γίνει; Ακολουθεί τη λογική «Αυτό πουλάει, άρα θέλω κι άλλο από αυτό· τσογλάνι συγγραφέα, δος μου κι άλλο από αυτό αλλιώς μείνε έξω από την Αγορά, αλλιώς κανείς δεν σε διαβάζει – κατάλαβες, πούστη; – δος μου κι άλλο από αυτό, τώρα!» Ε, να μη γίνει κλέφτης ο άνθρωπος... Και, εντάξει, έχει κάποιο δίκιο. Αλλά ποια είναι τα αποτελέσματα μιας τέτοιας τακτικής; Αυτό το επαναλαμβανόμενο «εμπόρευμα» τι ζημιά έχει κάνει στον χώρο του φανταστικού; Νομίζω ότι έχει συμβάλλει αρκετά στην όλη ζημιά.
Φταίνε οι «κοινωνικοί ελεγκτές». Είτε το παραδέχονται είτε όχι, κάποιοι είναι εκεί που είναι, στις σωστές θέσεις, για να ρυθμίζουν (με μη φανερούς τρόπους) πώς πρέπει να σκέφτονται και τι να πιστεύουν οι υπόλοιποι. Αυτοί συνήθως δεν θέλουν να περιπλανιέται το μυαλό σου οπουδήποτε, και απεχθάνονται ως εκ τούτου το ανοιχτό φανταστικό στοιχείο (εκτός από όταν είναι μόνο για τον εαυτό τους ίσως) και προτιμούν το μηχανιστικό, που είναι προβλεπόμενο και πιο εύκολο να ρυθμίσεις τα κοινωνικά πιστεύω με αυτό.
Φταίνε τα εργαστήρια «δημιουργικής γραφής». Γιατί; Επειδή πολλά από αυτά απλά σου λένε τι να κάνεις για να μπεις στην Αγορά. Αυτό είναι που κατά βάση κάνουν· δεν είναι εκεί για να σε κάνουν πιο δημιουργικό· είναι εκεί για να σε κάνουν πιο παραγωγικό μέσα στην Αγορά. Άλλες φορές πάλι είναι απλά κοινωνικοί ελεγκτές (βλ. παραπάνω). Για να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους έχουν αρχίσει να επιβάλλουν και συγκεκριμένες μορφές γραφής, όπως ότι όλα τα λογοτεχνήματα που εντάσσονται σε «είδος», και ειδικά του φανταστικού, πρέπει να είναι γραμμένα σε περιορισμένη οπτική γωνία τρίτου προσώπου, αλλιώς – για κάποιο μυστηριώδη λόγο – δεν είναι δόκιμα. Μια τελείως πλασματική νοοτροπία που όμως έχει μεγάλη εξάπλωση, ειδικά στο εξωτερικό. (Σε κάνει να αναρωτιέσαι τι άλλο πια θα σκαρφιστούν για να σκοτώσουν τη δημιουργική φαντασία και την επαφή με την πηγή του φανταστικού. Κανένας δεν δημιουργεί καλά υπό περιορισμό. Αυτό είναι δεδομένο.)
Φταίει το fandom. Οι φανς θέλουν να βλέπουν ξανά και ξανά εκείνο που τους αρέσει, οπότε απαιτούν ξανά και ξανά να γράφονται τα ίδια πράγματα, με αποτέλεσμα η τέχνη του φανταστικού να μην προχωρά αλλά να παραμένει στα γνωστά μοτίβα. Κάποιοι από αυτούς μπορεί να είναι και, συγκαλυμμένα, κοινωνικοί ελεγκτές (βλ. παραπάνω).
Φταίνε οι συγγραφείς. Επειδή έχουν αφήσει τον εαυτό τους να χάσει την επαφή με την πηγή του φανταστικού. Επειδή έχουν αφήσει το μυαλό τους να «υπνωτιστεί» από τα δεδομένα γύρω τους αντί να το βάζουν συνεχώς να εξερευνά. Επειδή φοβούνται να παρεκκλίνουν από τα στερεοποιημένα μοτίβα μην τυχόν και δεν πουλήσουν ή μην τυχόν και τους κακοχαρακτηρίσουν.
Φταίνε οι αναγνώστες. Επειδή πάνε και αγοράζουν μπαρούφες χωρίς πραγματική φαντασία – ως εκ τούτου συντηρώντας τον διεφθαρμένο μηχανισμό της Αγοράς, αντί να προσπαθούν να τον εξυγιάνουν απαιτώντας καλύτερα πράγματα. Επειδή διαβάζουν επαναλαμβανόμενες μπαρούφες χωρίς πραγματική φαντασία, περιορίζοντας το μυαλό τους στα ίδια και στα ίδια και νομίζοντας στο τέλος ότι μόνο αυτό υπάρχει ή θα μπορούσε να υπάρξει, ή ότι μόνο αυτό είναι φανταστική λογοτεχνία.
Φταίει το Διαδίκτυο. Το Διαδίκτυο; Ναι, γιατί από εκεί εξαπλώνονται πολλά νοητικά παράσιτα, ανάμεσα στα οποία και αυτό που τρώει τη φαντασία. Παρότι το Διαδίκτυο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να γίνει μια τρομερή και αληθινή επανάσταση του φανταστικού, για κάποιο λόγο (δεν μπορώ να καταλάβω γιατί) δεν έχει ακόμα συμβεί αυτό.
Φταίει ο Δίας. Έτσι, για το γαμώτο.
Τι τον Ενδιαφέρει τον Γράφοντα; Τι Έχει να Κερδίσει ο Δόλιος;
Και κάπου εδώ έρχεται ένα άλλο ερώτημα: Τι σ’ενδιαφέρει εσένα τι κάνει ο καθένας; Εσύ γράφεις τα δικά σου, μπορείς και επισκέπτεσαι όποιες Σκιές γουστάρεις, μπορείς και έρχεσαι όσο θέλεις σε επαφή με την πηγή του φανταστικού, και μπορείς ακόμα και να δημοσιεύεις τις ιστορίες σου μέσω του Διαδικτύου εξαπλώνοντας τα δικά σου νοητικά παράσιτα. Τι πρόβλημα έχεις και μας πρήζεις τόση ώρα;
Ένα πρόβλημα, βασικά: Θέλω να διαβάζω σύγχρονα βιβλία που πραγματικά να με ενδιαφέρουν και να εξάπτουν τη φαντασία μου. Δεν θέλω να διαβάζω σύγχρονα βιβλία απλά και μόνο με τη λογική «Ε, ας διαβάσουμε και κάνα σύγχρονο, μη διαβάζουμε όλο παλιά». Θέλω να διαβάζω σύγχρονα βιβλία επειδή όντως με τραβάνε και με ενθουσιάζουν.
Το ίδιο ισχύει και για τις ταινίες και για τις τηλεοπτικές σειρές και για τα παιχνίδια – και για οποιαδήποτε άλλη μορφή τέχνης.
Καταλαβαίνεις, μάστορα; Είμαι φαν – είμαι ανεμιστήρας που φυσάει οργισμένα. Αλλά δεν είμαι φαν κανενός συγκεκριμένου είδους. Είμαι φαν της δημιουργικότητας.
Μου αρέσει, επιπλέον, να βρίσκω πράγματα που με εμπνέουν, και τα βιβλία που ακολουθούν συνεχώς τα ίδια περιορισμένα μηχανιστικά μοτίβα δεν μπορούν να με εμπνεύσουν. Τα βαριέμαι και, καθότι πλέον διαβάζω κυρίως σε ηλεκτρονική μορφή, δεν μπορώ να τα χρησιμοποιήσω ούτε καν για χαρτί υγείας.
Τέλος, μου αρέσει να γράφω αναλύσεις για τα πράγματα με τα οποία είμαι παθιασμένος. Κι αν βλέπω κάτι που δεν βρίσκω καλό, το λέω.
Τι Μπορείς να Κάνεις για να Βοηθήσεις
Δεν είναι προφανές; Να ασχολείσαι όσο το δυνατόν λιγότερο με μηχανιστικά, επαναλαμβανόμενα πράγματα και όσο το δυνατόν περισσότερο με ανοιχτά, εμπνευσμένα, και πραγματικά δημιουργικά πράγματα. Να ωθείς τους άλλους προς δημιουργικές κατευθύνσεις. Να τους ωθείς προς βιβλία και ταινίες και άλλα έργα τέχνης με ανοιχτά φανταστικά στοιχεία. Να αφήνεις τον εαυτό σου να έρχεται σε επαφή με την αρχική πηγή του φανταστικού όσο το δυνατόν περισσότερο, και όσο το δυνατόν λιγότερο με στερεοποιημένες μορφές. Να μην επηρεάζεσαι από τα όσα λένε οι άλλοι. Είσαι σίγουρος ότι ξέρουν τι λένε; Σ’ένα παλιότερο άρθρο είχα γράψει ότι σήμερα ο μέσος άνθρωπος δεν έχει τον χρόνο να ασχοληθεί με την τέχνη, δεν έχει τον χρόνο να ψάξει για να ανακαλύψει· απλά καθοδηγείται από αυτά που του δείχνουν. Δεν φταίει ο ίδιος· φταίει ο τρόπος ζωής.
Οδήγησε το μυαλό σου σε άλλη Σκιά.
