ΣΚΕΨΕΙΣ

24/10/2016

Ενδιάμεση Τέχνη
Η συνηθισμένη αντίληψη για την τέχνη μάς οδηγεί στα άκρα, είτε της υψηλής είτε της δημοφιλούς μορφής

 

Μπορείς, πολύ γενικά, να χωρίσεις την τέχνη σε δύο μεγάλες κατηγορίες, που και οι δύο είναι κατά βάση ακραίες. Την πρώτη κατηγορία ας την πούμε υψηλή τέχνη· τη δεύτερη κατηγορία ας την πούμε δημοφιλή τέχνη. Αυτές οι δύο κατηγορίες πρέπει να είναι, όπως φαίνεται συνήθως, εκ διαμέτρου αντίθετες, αν και κατά καιρούς υπάρχουν περιπτώσεις που η μία περνά τα σύνορα της άλλης, έστω για λίγο.

Η υψηλή τέχνη ασχολείται με βαθιά νοήματα, με εξεζητημένη αισθητική, με πειραματικές μορφές, αλλά συνήθως δεν βρίσκει μεγάλη απήχηση στο ευρύ κοινό για διάφορους λόγους. Πολλές φορές, η υψηλή τέχνη μοιάζει να γίνεται μόνο για να εκφραστούν κάποιες απόψεις, για να καταγραφούν ορισμένες σκέψεις, ή για να γίνει ένα πείραμα. Αν πρόκειται για λογοτεχνικό ή κινηματογραφικό έργο, μπορεί να μην έχει καμια πλοκή, ή καμια ιστορία ικανή να κρατήσει το ενδιαφέρον. Αν πρόκειται για ζωγραφική, μπορεί να είναι κάτι το τελείως αφηρημένο που, κατά κανόνα, δεν καταλαβαίνεις ακριβώς τι είναι.

Η δημοφιλής τέχνη βρίσκεται στην αντίπερα όχθη. Δεν ασχολείται καθόλου με βαθιά νοήματα, δεν έχει καμία ιδιαιτερότητα στην αισθητική, δεν είναι πειραματική. Βρίσκει συνήθως απήχηση στο ευρύ κοινό, για διάφορους λόγους. Κατά κανόνα, αν είναι αφηγηματική μορφή, έχει πολύ συγκεκριμένη πλοκή, πολύ συγκεκριμένη ιστορία – πολλές φορές, δε, πολύ προβλεπόμενη. Αν πρόκειται για κάτι το οπτικό, ποντάρει καθαρά στον εντυπωσιασμό και στα γνωστά σχήματα και μορφές. Μοιάζει να μην έχει να δώσει, γενικά, τίποτα το καινούργιο.

Έχοντας υπόψη μου αυτές τις δύο ακραίες κατηγορίες, μπορώ να πω ότι προσωπικά δεν με ικανοποιεί καμία. Και οι δύο έχουν τα υπέρ και τα κατά τους.

Το πλεονέκτημα της υψηλής τέχνης είναι ότι οδηγεί το μυαλό έξω από τα συνηθισμένα μονοπάτια, ότι σε βάζει να σκεφτείς πράγματα που δεν θα σκεφτόσουν αλλιώς, να νιώσεις πράγματα που ίσως ποτέ δεν θα ένιωθες, ενώ συγχρόνως εξελίσσει την τέχνη εν γένει. Το μειονέκτημά της είναι ότι όλα αυτά, στην υψηλή τέχνη, καταντούν να γίνονται αυτοσκοπός, με αποτέλεσμα να δείχνουν ξεκομμένα ή ανούσια, ή ακόμα και βαρετά εκτός αν έχεις ασχοληθεί πολύ με τέτοιες μορφές.

Το πλεονέκτημα της δημοφιλούς τέχνης είναι ότι έχει όσα λείπουν από την υψηλή τέχνη: δηλαδή, κάτι το στέρεο, κάτι που μπορείς να καταλάβεις, κάτι για να σε κρατήσει. Το μειονέκτημά της είναι πως ποτέ δεν πειραματίζεται, ποτέ δεν κάνει κάτι καινούργιο, ποτέ δεν σκοπεύει να σε βάλει να σκεφτείς ή να αισθανθείς πράγματα που αλλιώς δεν θα σκεφτόσουν ή δεν θα αισθανόσουν. Η δημοφιλής τέχνη δεν σε οδηγεί σε κρυφά μονοπάτια. Είναι συμβατική, ακόμα κι αν υποτίθεται ότι είναι «φαντασίας» ή οτιδήποτε άλλο μη συμβατικό. Επομένως, τα μειονεκτήματά της είναι σαν να καταλύουν τα πλεονεκτήματά της.

Οι λάτρεις της υψηλής τέχνης θεωρούν τη δημοφιλή τέχνη «ανόητη», «μαζικής παραγωγής», «χωρίς ουσία». Βλέπουν μια ταινία δράσης και τους σηκώνεται η τρίχα. Δεν δέχονται οτιδήποτε τέτοιο «χαζό».

Οι λάτρεις της δημοφιλούς τέχνης γελάνε με την υψηλή τέχνη, σνομπάροντας «αυτές τις ακατανόητες σαχλαμάρες που ούτε ο καλλιτέχνες που τις έκανε δεν ήξερε τι ήταν». Ένα βουνό ζωγραφισμένο και ένα πόδι να κρέμεται από πάνω του; Ε, και; Πάμε να δούμε Transformers, καλύτερα!

Και τα δύο εν λόγω στρατόπεδα της τέχνης με κάνουν να νομίζω ότι κανένας απ’αυτούς τους ανθρώπους δεν έχει πιάσει το νόημα. Μου αρέσει η υψηλή τέχνη – οι παράξενες μορφές της έχουν όντως ενδιαφέρον – αλλά πολλές φορές με κάνει κιόλας να βαριέμαι, ή μου φαίνεται παράλογα διδακτική, πολιτικοποιημένη, ή ανούσια. Μου αρέσει και η δημοφιλής τέχνη – είναι ικανή να σου κρατήσει το ενδιαφέρον αμείωτο και να σε διασκεδάσει – αλλά συχνά αναρωτιέμαι αν είναι φτιαγμένη πιστεύοντας πως το κοινό είναι ανόητο, ή δεν επιθυμεί καμία αλλαγή. Με κάνει νομίζω ότι κάποιοι θέλουν να κρατάνε το ευρύ κοινό σε ένα χαμηλό επίπεδο, νοητικά και αισθητικά.

Προτιμώ την τρίτη κατηγορία τέχνης: αυτήν που βρίσκεται ανάμεσα στις άλλες δύο. Ας την πούμε ενδιάμεση τέχνη.

Είναι πολύ παρεξηγημένη αυτού του είδους η τέχνη, αν και, κατά τη γνώμη μου, είναι η καλύτερη. Περιλαμβάνει στοιχεία και της υψηλής και της δημοφιλούς τέχνης. Τα αναμιγνύει και βγάζει κάτι το καταπληκτικό. Δεν είναι ούτε εγκεφαλικά πεθαμένη ούτε άσκοπα πειραματική ή ηθικολογική.

Στην ενδιάμεση τέχνη εντάσσονται όλα εκείνα τα έργα – λογοτεχνία, κινηματογράφος, θέατρο, εικαστικά, μουσική – που έχουν μια ιδιαίτερη αισθητική, ή περιλαμβάνουν πολύπλοκες σκέψεις ή παράξενες ιδέες, αλλά συγχρόνως τα στηρίζουν όλα αυτά σε μια στέρεα βάση, σε κάτι που μπορείς να καταλάβεις. Αν είναι μυθιστόρημα, έχει κάποιου είδους πλοκή (όχι από αυτές που βασίζονται σε διάγραμμα 1-2-3, αλλά είναι πλοκή)· αν είναι πίνακας, δεν παρουσιάζει κάτι τελείως ακατανόητο· αν είναι μουσική, έχει κάποιο ρυθμό, δεν μοιάζει σαν να χτυπάνε κατσαρολικά.

Το πρόβλημα με την ενδιάμεση τέχνη είναι πως δεν ανταποκρίνεται απόλυτα ούτε στην αισθητική του στρατοπέδου της υψηλής τέχνης ούτε στην αισθητική του στρατοπέδου της δημοφιλούς τέχνης. Οι λάτρεις της υψηλής τέχνης θα σνομπάρουν αμέσως μια ταινία που έχει μερικές σκηνές δράσης, γιατί «αυτά είναι για τον όχλο», ακόμα κι αν η συγκεκριμένη ταινία έχει ιδιαίτερη αισθητική και έξυπνες ιδέες. Οι λάτρεις της δημοφιλούς τέχνης θα περιγελάσουν επίσης αυτή την ταινία γιατί, «παρότι είχε μερικές καλές σκηνές δράσης, είχε κι όλα αυτά τα περίεργα, "κουλά" πράγματα».

Η ενδιάμεση τέχνη, όπως έλεγα, είναι τελείως παρεξηγημένη, αν και είναι η καλύτερη. Είναι ακριβώς εκείνο που η τέχνη πρέπει να είναι – δηλαδή, ούτε ένας άσκοπος πειραματισμός ή μια πολιτική/ιδεολογική προπαγάνδα, ούτε κάτι το ανεγκέφαλο. Σ’αυτή την κατηγορία τέχνης είναι που βρίσκεις τα καλύτερα βιβλία, τις καλύτερες ταινίες, την καλύτερη μουσική, τα καλύτερα εικαστικά έργα. Σπανίως παίρνουν βραβεία – που συνήθως τα δίνουν κριτικοί προσκολλημένοι στην υψηλή τέχνη – σπανίως έχουν μεγάλη ανταπόκριση στο ευρύ κοινό – που μοιάζει να μη θέλει τίποτα περισσότερο από εύπεπτο υλικό.

Ορισμένες φορές αναρωτιέμαι τι δεν πάει καλά εδώ πέρα. Οι κριτικοί είναι σαν να έχουν γαλουχηθεί με συγκεκριμένο τρόπο σκέψης από διάφορα ιδρύματα και πολιτικά κόμματα, ενώ το ευρύ κοινό δεν προλαβαίνει να σκεφτεί και πολύ τι θέλει να παρακολουθήσει. Ο μέσος άνθρωπος δουλεύει και μετά έχει οικογενειακές υποχρεώσεις· δεν έχει χρόνο να «ψαχτεί». Η ώρα δεν τον φτάνει. Επομένως, όταν θέλει να χαλαρώσει, απλά θα πάει και θα δει την ταινία που διαφημίζεται περισσότερο, ή θα διαβάσει ένα βιβλίο που ακούει ότι είναι best-seller. Δεν πρόκειται να καθίσει να ψάξει πιο πολύ. Είναι, όπως είπαμε, θέμα χρόνου. Κι αυτό σημαίνει πως είναι λάθος να λέμε ότι το κοινό «θέλει» κάτι. Το κοινό δεν θέλει τίποτα. Το κοινό δεν προλαβαίνει να θέλει. Τρώει ό,τι τροφή τού πετάνε. Δεν έχει τίποτ’ άλλο να φάει, και εκείνη την ώρα είναι πεινασμένο. Αρπάζει την πρώτη τροφή/μορφή διασκέδασης που βρίσκει μπροστά του. Φυσική αντίδραση, απλώς.

Αλλά αν ψάξεις είναι που θα ανταμειφθείς πραγματικά. Εκεί, ανάμεσα από την υψηλή τέχνη και τη δημοφιλή τέχνη, κρύβεται η ενδιάμεση τέχνη, η καλύτερη από τις δύο. Φτάνει να μπορέσεις να το διακρίνεις αυτό, απομακρύνοντας συνήθειες και στερεότυπα από τη σκέψη σου.

Η ενδιάμεση τέχνη είναι έξυπνη και διασκεδαστική συγχρόνως. Δεν είναι ούτε μόνο έξυπνη ούτε μόνο διασκεδαστική. Η ενδιάμεση τέχνη είναι πειραματική και σταθερή, παρότι αυτά τα δύο μπορεί να μοιάζουν αντιφατικά. Η ενδιάμεση τέχνη έχει ιδιαίτερη αισθητική αλλά και κάτι που μπορείς να το καταλάβεις.

Αυτό δεν πάει να πει ότι μόνο η ενδιάμεση τέχνη είναι καλή κατά τη γνώμη μου. Υπάρχουν και περιπτώσεις που η υψηλή τέχνη είναι εξαιρετική, ή που η δημοφιλής τέχνη είναι πολύ ικανοποιητική. Αλλά, αν πάρεις τους μέσους όρους της κάθε μορφής, νομίζω πως η ενδιάμεση τέχνη πάντα κερδίζει. Και πάντα είναι παρεξηγημένη.

---