ΣΚΕΨΕΙΣ

11/2/2020

Μαγικές Λογικές
...και λογικές μαγείες, σε κόσμους φανταστικούς

 

Το θέμα αυτού του άρθρου αγγίζει το παιχνίδι Dungeons & Dragons και, ως εκ τούτου, θα μπορούσε να θεωρηθεί «ασόβαρο» από κάποιους. Αλλά, επίσης, είναι ένα θέμα σχετιζόμενο με τη δημιουργία φανταστικών κόσμων· κι αν δεν σ’ενδιαφέρουν οι φανταστικοί κόσμοι, τότε τι κάνεις εδώ; (Είσαι, μήπως, τυχαίος επισκέπτης; Μείνε! Ίσως ν’ανακαλύψεις τελικά κάτι που πάντα ήθελες ν’ανακαλύψεις χωρίς να το ξέρεις πως το ήθελες.)

Στο Dungeons & Dragons – το κλασικό, τουλάχιστον, αλλά νομίζω πως ακόμα και στην τελευταία έκδοσή του – οι μάγοι κάνουν ξόρκια αφού πρώτα τα έχουν απομνημονεύσει. Δηλαδή (για όσους δεν ξέρουν το παιχνίδι), ο μάγος έχει ένα βιβλίο με ξόρκια κι από εκεί κάθε μέρα – ή όποτε του χρειάζεται – διαβάζει και απομνημονεύει ένα ξόρκι ή περισσότερα, ή απομνημονεύει το κάθε ξόρκι περισσότερες από μία φορές· και, αναλόγως τη δύναμη του μάγου, υπάρχει ένα όριο για το πόσα ξόρκια μπορεί να απομνημονεύσει. Όταν αργότερα χρησιμοποιεί αυτά τα ξόρκια, σβήνονται από τη μνήμη του, και μετά πρέπει να τα απομνημονεύσει ξανά διαβάζοντάς τα από το βιβλίο του αφού έχει ξεκουραστεί. Για παράδειγμα, αν κάνει ένα ξόρκι που λέγεται Καταιγίδα Φωτιάς, μετά δεν μπορεί να το ξανακάνει γιατί έχει «σβηστεί» από τη μνήμη του. Πρέπει να κάτσει και να το διαβάσει πάλι.

Εντάξει, το Dungeons & Dragons είναι παιχνίδι και στα παιχνίδια γίνονται πολλά παράλογα πράγματα γιατί μιλάς για «κανόνες», όχι για πραγματικότητα, έτσι; Από την άλλη, όμως, τα παιχνίδια ρόλων υποτίθεται πως προσπαθούν να προσομοιώσουν μια φανταστική πραγματικότητα όσο το δυνατόν περισσότερο.

Και το μαγικό σύστημα απομνημόνευσης είναι τελείως παράλογο όπως και να το δεις. Γιατί; Μα επειδή η μνήμη δεν λειτουργεί έτσι όπως λέει το Dungeons & Dragons. Βασικά, λειτουργεί τελείως ανάποδα απ’ό,τι λέει το Dungeons & Dragons. Κανονικά, όσο περισσότερο χρησιμοποιείς κάτι τόσο περισσότερο αυτό μένει στη μνήμη σου. Αντιθέτως, όταν δεν το χρησιμοποιείς είναι που υπάρχει κίνδυνος να το ξεχάσεις. Το ίδιο πιστεύω θα έπρεπε να ισχύει και για τα ξόρκια, είτε είναι «μαγικά» πραγματα είτε όχι. Οτιδήποτε άλλο είναι τρελό. Αλλά, σύμφωνα με το Dungeons & Dragons, όταν έχεις ένα ξόρκι στη μνήμη σου δεν το ξεχνάς όσο δεν το χρησιμοποιείς· όταν όμως το χρησιμοποιήσεις το ξεχνάς! Η Αλίκη στη Χώρα των Ξορκιών...

Αν αυτό το μαγικό σύστημα ήθελε να έχει κάποια βάση στη λογική, θα έπρεπε ο μάγος να ξέρει κάποια ξόρκια, να τα κάνει όσες φορές γουστάρει, κι όταν δεν έχει χρησιμοποιήσει κάποιο ξόρκι για πολύ καιρό να υπάρχει πιθανότητα να το ξεχάσει.

Αλλά τι μας νοιάζει εμάς τι κάνει το Dungeons & Dragons; Ένα παιχνίδι είναι!

Σωστά;

Ναι, όντως· όμως έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση της σημερινής φανταστικής λογοτεχνίας, κι επιπλέον είναι πολλοί νέοι συγγραφείς που έχουν παίξει το παιχνίδι και θέλουν να μιμηθούν και στη λογοτεχνία ένα τέτοιο μαγικό σύστημα. Αλλά ένα τέτοιο μαγικό σύστημα δεν βγάζει κανένα νόημα· είναι κουλό. Και στη λογοτεχνία, αντιθέτως, προσπαθείς να γράφεις πράγματα που μοιάζουν αληθινά, όχι πράγματα που μοιάζουν τελείως ψεύτικα.

Ένα άλλο παράδειγμα παραλογισμού, αν και όχι άμεσα σχετιζόμενο με μαγικό σύστημα, είναι στη σειρά Shadows of the Apt του Adrian Tchaikovsky. Αν και τα βιβλία δεν είναι άσχημα – μου άρεσαν αρκετά όσο τα διάβαζα και έχω γράψει και γι’αυτά – περιλαμβάνουν ένα στοιχείο που μου μοιάζει τελείως παράλογο και αναληθοφανές: το ότι κάποιες φυλές δεν έχουν σχέση με την τεχνολογία και, άρα, δεν μπορούν να γυρίσουν το πόμολο μιας πόρτας (!) – κυριολεκτικά. Και, ναι, έχουν χέρια· είναι ανθρωπόμορφοι. Τι συμβαίνει εδώ; Μας δουλεύουν;

Όπως και νάχει, λέγαμε για το μαγικό σύστημα απομνημόνευσης του Dungeons & Dragons... Είναι παράλογο. Ακόμα και για παιχνίδι, ίσως, αν θες να αποτελεί αληθινή προσομοίωση φανταστικής πραγματικότητας. Αλλά σίγουρα είναι παράλογο για στοιχείο μέσα σε λογοτεχνική ιστορία.

Και το αστείο είναι πως το συγκεκριμένο σύστημα το Dungeons & Dragons το δανείστηκε από τον κόσμο της Dying Earth του Jack Vance· αλλά ο Jack Vance καμία σχέση δεν είχε με παιχνίδια ρόλων όταν έγραφε αυτές τις ιστορίες. Κι εκεί οι μάγοι απομνημονεύουν τα ξόρκια τους και τα χάνουν από τη μνήμη τους μόλις τα χρησιμοποιήσουν. Για κάποιο λόγο, όμως, οι ιστορίες φαίνονται καλές. Αλλά αυτό δεν ωφείλεται στο μαγικό σύστημα παρά στην όλη σουρεαλιστική αίσθηση που δημιουργεί ο Jack Vance. Επιπλέον, η χρήση της μαγείας είναι σαφώς πιο περιορισμένη και παράξενη απ’ό,τι στο Dungeons & Dragons, και ο κόσμος της Dying Earth δεν νομίζω ότι προσπαθεί ακριβώς να είναι αληθοφανής αλλά, περισσότερο, μυθικός.

Αυτό σημαίνει ότι ένα τέτοιο μαγικό σύστημα δεν μοιάζει άσχημο στην Dying Earth, παραδόξως, αλλά κατά κανόνα μοιάζει άσχημο και παράλογο σε σχεδόν οποιονδήποτε άλλο φανταστικό κόσμο. (Ακόμα και σε κάμποσα λογοτεχνικά βιβλία του Dungeons & Dragons αποφεύγουν να μιλάνε για την «απομνημόνευση» των ξορκιών, αγνοώντας το τελείως το θέμα, μην αναφέροντάς το καθόλου, γιατί πιθανώς οι συγγραφείς έχουν καταλάβει πόσο κουλό είναι.)

Αλλά πώς θα μπορούσες να φτιάξεις έναν φανταστικό κόσμο όπου οι μάγοι απομνημονεύουν τα ξόρκια τους και συγχρόνως μοιάζει αληθοφανής; Είναι αδύνατον; Κοίτα, αν σκοπεύεις οι μάγοι να χάνουν τα ξόρκια από τη μνήμη τους κάθε φορά που τα χρησιμοποιούν, ναι, για εμένα, είναι αδύνατον ο κόσμος να μοιάζει αληθοφανής. Αν όμως θέλεις τα ξόρκια να μην χάνονται από τη μνήμη του μάγου όποτε εκείνος τα χρησιμοποιεί, τότε πιστεύω ότι μπορεί να γίνει. Κι εγώ έχω συμπεριλάβει ένα τέτοιο σύστημα μαγείας στις ιστορίες μου του Θρυμματισμένου Σύμπαντος (αν και τα ξόρκια δεν μοιάζουν καθόλου μ’αυτά που μπορεί να έχεις συνηθίσει να βλέπεις σε άλλους φανταστικούς κόσμους). Εκεί ο μάγος – κάποιος που έχει μια ιδιαίτερη κλίση σ’αυτό· δεν μπορεί να το κάνει ο καθένας – απλά μαθαίνει το ξόρκι όπως θα μάθαινες να κάνεις οτιδήποτε άλλο σχετικά πολύπλοκο. Όπως ένας ακροβάτης θα μάθαινε να κάνει μια περίεργη τούμπα, ας πούμε. Και αποκεί και πέρα ο μάγος μπορεί να χρησιμοποιήσει το ξόρκι όσες φορές θέλει, όπως κι ο ακροβάτης μπορεί να κάνεις όσες τούμπες θέλει... μέχρι κι οι δύο να κουραστούν, ο μεν σωματικά, ο δε συνήθως πνευματικά. (Μάντεψε ποιος είναι ο μεν και ποιος ο δε.) Τα ξόρκια δεν «χάνονται» όταν κάποιος τα έχει μάθει· απλά είναι κάτι που ξέρει να κάνει. Εκτός αν, ίσως, πάθει αμνησία, ή κάτι τέτοιο.

Δεν νομίζω ότι αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος για να γράψεις με κάποια αληθοφάνεια για μαγικά ξόρκια, όμως σίγουρα το να σβήνονται από τη μνήμη κατά τη χρήση τους δεν είναι καθόλου λογικό. Αν πάλι προτιμάς να τα περιορίσεις κάπως ώστε ο μάγος να μη μπορεί να κάνει όσα θέλει, τότε απλά μπορείς να πεις ότι είναι πολύ κουραστική η διαδικασία της μαγείας, ή ότι ίσως να έχει άσχημες παράπλευρες συνέπειες. (Για παράδειγμα, ο Γκάνταλφ στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών δεν έκανε μαγεία και πολύ συχνά επειδή φοβόταν πως έτσι θα τραβούσε την προσοχή των κακών της υπόθεσης που διαισθάνονταν αυτά τα πράγματα από μακριά.)

Αλλά τι γίνεται αν θέλεις οπωσδήποτε ο μάγος να έχει εκείνο το κλασικό βιβλιαράκι ξορκιών πάντα μαζί του το οποίο του είναι απαραίτητο για τη μαγεία του; Αν απλά μαθαίνει τα ξόρκια και τελείωσε, τότε δεν του χρειάζεται μετά κανένα βιβλίο, σωστά; Λάθος. Εξαρτάται από το πώς έχεις ορίσει τα πράγματα στο φανταστικό σκηνικό. Μπορεί για ορισμένα ξόρκια το βιβλίο να είναι απαραίτητο, να πρέπει να τα διαβάζεις για να τα κάνεις γιατί είναι υπερβολικά πολύπλοκο να γίνουν από μνήμης. Ή μπορεί, γενικά, να είναι ευκολότερο να κάνεις ξόρκια με το βιβλίο ανοιχτό μπροστά σου παρά από μνήμης. Ή μπορεί (το πιο παρεμφερές με το σύστημα του Dungeons & Dragons) να χρειάζεται να έχεις πάντα το βιβλίο από κοντά ώστε κάθε τόσο να φρεσκάρεις τη μνήμη σου για να μην ξεχάσεις τα ξόρκια που δεν χρησιμοποιείς συνέχεια. Ή μπορεί πάντα να υπάρχει μια πιθανότητα ο μάγος να ξεχάσει κάποιο στοιχείο του ξορκιού και να πρέπει ν’ανοίξει το βιβλίο του και να το κοιτάξει για να το ξαναθυμηθεί (όπως απρόοπτα ξεχνάς τα τελευταία δύο γράμματα ενός password που χρησιμοποιείς στο Διαδίκτυο και, όσο κι αν καταριέσαι, δεν μπορείς εκείνη την ώρα να τα θυμήθεις, οπότε ανοίγεις το τεφτέρι που έχεις σημειωμένα τα password και φρεσκάρεις τη μνήμη σου, και μετά απορείς πώς τα είχες ξεχάσει· η μνήμη είναι γνωστό πως είναι περίεργο πράγμα).

Φυσικά, αυτό το μαγικό σύστημα με τα ξόρκια δεν είναι το μόνο που μπορείς να χρησιμοποιήσεις σ’έναν φανταστικό κόσμο – και έχω ήδη γράψει ένα άρθρο για τα διάφορα είδη μαγείας στη φανταστική λογοτεχνία, το οποίο, νομίζω, είναι αρκετά περιεκτικό. Πολλοί συγγραφείς, μάλιστα, αποφεύγουν τα ξόρκια σαν πανούκλα, προτιμώντας άλλες μαγικές λογικές στους φανταστικούς κόσμους τους. Αλλά κι αυτό περιοριστικό είναι, αν το δεις από μια σκοπιά. Γιατί να αποκλείεις κάτι όταν μπορείς απλά να το βελτιώσεις; Ή να το αλλάξεις – να το κάνεις αγνώριστο.

Το θέμα για το οποίο, ουσιαστικά, γράφω εδώ είναι ένα θέμα εσωτερικής λογικής στους φανταστικούς κόσμους. Αλλά όχι μόνο. Είναι συγχρόνως και θέμα γενικής λογικής στους φανταστικούς κόσμους: ότι ορισμένα πράγματα, όσο φανταστικός κι αν είναι ο κόσμος, είτε έχεις να κάνεις με μαγεία είτε όχι, δεν μπορεί να λειτουργούν τελείως παράλογα. Όπως η μνήμη, στη συγκεκριμένη περίπτωση. Γιατί, αν τα ξόρκια χάνονταν από τη μνήμη του μάγου όποτε εκείνος τα χρησιμοποιούσε (αλλά όχι όταν δεν τα χρησιμοποιούσε!), τότε αυτό θα έπρεπε να ισχύει και για όλα τα υπόλοιπα πράγματα στον φανταστικό κόσμο. Θα έπρεπε οι άνθρωποι (και οι άλλες ανθρωπόμορφες και ανθρωπόνοες οντότητες) να ξεχνάνε κάτι όταν το χρησιμοποιούν–

Αλλά για στάσου λίγο, τώρα. Αυτό έχει ενδιαφέρον εδώ. Χτυπήσαμε φλέβα;

Φαντάσου έναν κόσμο όπου, για κάποιο λόγο, συμβαίνει ακριβώς αυτό το πράγμα με τη μνήμη. Τι θα σήμαινε; Θα σήμαινε ότι ένας ακροβάτης μαθαίνει να κάνει μια περίπλοκη εναέρια τούμπα αλλά, μόλις εκτελέσει την εν λόγω τούμπα, ξεχνά πώς την έκανε! Εξωφρενικό; Σίγουρα. Ενδιαφέρον; Ίσως. Αλλά θα έπρεπε να το σκεφτείς πολύ προσεχτικά προτού συμπεριλάβεις κάτι τέτοιο σ’έναν φανταστικό κόσμο. Γιατί δεν θα άλλαζε μόνο ένα, δυο πράγματα εκεί – μόνο τις ακροβατικές τούμπες, για παράδειγμα. Θα άλλαζε τα πάντα στον κόσμο. Οι κοινωνίες, υποπτεύομαι, θα λειτουργούσαν πολύ διαφορετικά.

Ίσως να αξίζει να κάνεις μια τόσο δραστική αλλαγή στις νοητικές λειτουργίες των ανθρώπων ενός φανταστικού κόσμου, αλλά θα πρέπει να το κάνεις συνειδητά και με συνέπεια. Αν ισχύει, ισχύει γενικά. Δεν μπορεί να ισχύει κατά περίσταση και μόνο. Ή, αν ισχύει κατά περίσταση, τότε γιατί συμβαίνει αυτό; Τι αλλάζει στις συγκεκριμένες περιστάσεις; Πώς αλλοιώνεται η ανθρώπινη νόηση;

Όπως έλεγα στην αρχή, το θέμα φαίνεται «ασόβαρο»· αλλά, τελικά, αν το κοιτάξεις προσεχτικά έχει πολλές προεκτάσεις για όσους ενδιαφέρονται για τη δημιουργία φανταστικών κόσμων όπου ισχύουν διαφορετικά πράγματα απ’ό,τι στη γνωστή μας πραγματικότητα.

---