ΣΚΕΨΕΙΣ

29/4/2025

Κουρσάροι στη Φανταστική Λογοτεχνία
Τα πιο ιπποτικά καθάρματα των θαλασσών

 

Κατά πρώτον, ας ξεκαθαρίσουμε κάτι: άλλο ο κουρσάρος, άλλο ο πειρατής.

Αναρωτιέστε ποια είναι η διαφορά; Κουρσάρος είναι αυτός που επιτίθεται σε πλοία προκειμένου να τα ληστέψει αλλά τον υποστηρίζει κάποια κυβέρνηση ή κάποιο κράτος. Μπορεί, μάλιστα, και να τον πληρώνει σαν μισθοφόρο, ή μπορεί απλώς να του δίνει το «δικαίωμα» να λυμαίνεται ορισμένες θαλάσσιες περιοχές, μόνο όμως όταν χτυπά συγκεκριμένα σκάφη – δηλαδή, κάποιου άλλου κράτους συνήθως. Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις που ο στόχος μπορεί να μην είναι τα πλοία άλλου κράτους αλλά μιας πόλης ή ενός εμπορικού συνασπισμού. Γενικά, ο στόχος είναι τα πλοία που ο «εργοδότης» του κουρσάρου θέλει να σαμποτάρει, αλλά χωρίς – στις περισσότερες περιπτώσεις – να φανεί η δική του σημαία.

Ο πειρατής, σε αντίθεση με τον κουρσάρο, είναι κάποιος που ληστεύει εμπορικά πλοία για προσωπικό όφελος και μόνο. Δεν το κάνει για να εξυπηρετήσει κανέναν άρχοντα ή κανένα κράτος. Κλέβει από τους πάντες. Είναι «Ρομπέν των Θαλασσών» της λογικής «Τα παίρνω από τους πλούσιους και τα κρατάω για τον εαυτό μου».

Πρακτικά, όμως, οι όροι πειρατής και κουρσάρος χρησιμοποιούνται πολλές φορές ως συνώνυμοι για να δείξουν ότι κάποιος ληστεύει πλοία στη θάλασσα.

Σύμφωνα με το Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη–

Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη—

Επίσης, δείτε τους ορισμούς που δίνει το Wiktionary για τις λέξεις πειρατής και κουρσάρος.

Έχει ενδιαφέρον το πώς χρησιμοποιούνται αυτές οι δύο λέξεις, αν το σκεφτείς.

Η Χρυσή Εποχή της Πειρατείας ήταν ανάμεσα στο 1650 και στο 1730. Ήταν τότε που κυκλοφορούσαν οι περισσότεροι πειρατές στις θάλασσες, και από αυτή την εποχή είναι εμπνευσμένες ιστορίες όπως Captain Blood.

Στη φανταστική λογοτεχνία εμφανίζονται, επίσης, πολλοί κουρσάροι και πειρατές, ειδικά σε παλιότερες ιστορίες – αν και ακόμα και σήμερα δεν είναι απίθανο να εμφανιστούν τέτοιοι χαρακτήρες. Ο Κόναν του R. E. Howard είναι γνωστό πως ήταν κουρσάρος – ή, πιο συγκεκριμένα, πειρατής – ένα φεγγάρι της πολυτάραχης ζωής του. Αλλά κουρσάρος συναντάμε όχι μόνο σε σκηνικά επικής φαντασίας μα και επιστημονικής φαντασίας – αν και, συνήθως, όχι και τόσο «επιστημονικά». Το είδος Sword-and-Planet, ειδικά, βρίθει από κουρσάρους. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα είναι το Pirates of Venus του Edgar Rice Burroughs. Αλλά και στη σειρά Dray Prescot (που είναι πιο σύγχρονη) έχουμε πολλές περιπτώσεις με κουρσάρους – αν και περισσότερο σαν ηρωική φαντασία είναι, παρότι ουσιαστικά Sword-and-Planet.

Επίσης, έχουμε και πειρατές του διαστήματος σε πιο high-tech σκηνικά: πειρατές που δεν κάνουν ρεσάλτο από το ένα κατάστρωμα στο άλλο αλλά επιτίθενται με τα αστρόπλοιά τους σε άλλα αστρόπλοια, ή κάνουν άλλες παράνομες δραστηριότητες.

Ο πειρατής (ή ο κουρσάρος) είναι, κατά βάση, κάθαρμα που εκφοβίζει, ή ακόμα και σκοτώνει, τους άλλους για να τους πάρει ό,τι έχουν. Ωστόσο, έχει δώσει έμπνευση σε πολλούς συγγραφείς και ποιητές (συμπεριλαμβανομένου και του γράφοντα) επειδή έχει έναν κάποιο ρομαντισμό. Η ελευθερία των ατέρμονων, ανοιχτών θαλασσών: ότι έχεις το δικό σου πλοίο και το δικό σου πλήρωμα, και ταξιδεύεις όπου θες και κάνεις ό,τι γουστάρεις, και ό,τι δεν μπορείς να το έχεις απλά πας και το αρπάζεις, και τίποτα δεν μπορεί να σε σταματήσει· δεν είσαι περιορισμένος από καμία χώρα, κανένα κράτος, καμία κυβέρνηση: είσαι κάτοικος του κόσμου, ταξιδευτής των ωκεανών, καβαλάρης των κυμάτων.

Αυτή η ιδέα, του ρομαντικού πειρατή, γεννήθηκε κυρίως από τη Χρυσή Εποχή της Πειρατείας, όπου πολλοί έγιναν πειρατές ως αντίδραση σε καταπιεστικά καθεστώτα που αδικούσαν τους υπηκόους τους και φέρονταν στους δούλους με τρόπους απάνθρωπους. Ο πειρατής αντιστεκόταν. Έδινε μια κλοτσιά στα οπίσθια του Άγγλου ή του Γάλλου στρατιώτη, έσπαγε τις αλυσίδες μερικών δούλων, άρπαζε ένα πλοίο, κι έφευγε στις θάλασσες, για να ζήσει ελεύθερος. (Αυτή είναι και η ιστορία του Captain Blood, ουσιαστικά.) Ο πειρατής αυτού του είδους είναι ένας «Ρομπέν των Θαλασσών»· έχει τον δικό του κώδικα τιμής, κάνει ό,τι εκείνος νομίζει σωστό, και τίποτα και κανένας δεν μπορεί να έχει την αξίωση να τον περιορίσει.

Το ίδιο ίσχυε και για πολλούς ληστές, οι οποίοι ήταν χαρακτήρες τύπου «Ρόμπεν των Δασών», αλλά ο πειρατής εξακολουθεί να αποτελεί πιο ρομαντική φιγούρα από τον ληστή της ξηράς. Ίσως επειδή η θάλασσα είναι ένα ατέρμονο χάος, και τα ιστιοφόρο χάνονται μες στο λιόγερμα του πελάγους.

Στην πραγματικότητα, βέβαια, οι περισσότεροι πειρατές ήταν καθάρματα (αν όχι όλοι) και είχαν διαπράξει τρομερές βιαιοπραγίες, και σε άλλους και αναμεταξύ τους. Για να σταθεί ένας πειρατής ως καπετάνιος ενός καραβιού έπρεπε να κάνει πράγματα… όχι και τόσο φιλειρηνικά – αλλιώς κανείς δεν τον έπαιρνε σοβαρά. Σε κάποιες ιστορίες – είτε φανταστικής λογοτεχνίας είτε όχι – αυτό φαίνεται: δεν είναι τελείως ρομαντικά γραμμένες, έχουν και ρεαλιστικά στοιχεία. Σε άλλες ιστορίες… δεν φαίνεται και τόσο. Παρουσιάζουν τον πειρατή όπως και τον ρομαντικό ιππότη – μια φιγούρα που, ουσιαστικά, ποτέ δεν υπήρξε ακριβώς έτσι.

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο πειρατής γοητεύει. Είτε τον βλέπεις ως τελείως ρομαντική φιγούρα είτε τον παρουσιάζεις πιο ρεαλιστικά, εξακολουθεί να έχει ενδιαφέρον. Και τώρα που το θυμάμαι, τελευταία είχαν δείξει και μια πολύ καλή τηλεοπτική σειρά με πειρατές, το Black Sails, όπου οι πειρατές παρουσιάζονται όπως θα τους παρουσίαζα κι εγώ – και όπως τους παρουσιάζω στην Αναζήτηση του Οφιομαχητή – δηλαδή, κάτι ανάμεσα στον ρομαντικό ιππότη-πειρατή και στον ρεαλιστικότερο πειρατή-κάθαρμα.

Οι λογοτεχνικές ιστορίες είναι ιστορίες – παραμύθια για μεγάλους και ευφάνταστους – και χρειάζονται τον ρομαντισμό τους· αλλά, χωρίς να υπάρχει και κάποιος ρεαλισμός μέσα, καταντούν ανεδαφικές και ανόητες. Οπότε, νομίζω πως οι καλύτερες ιστορίες με πειρατές είναι εκείνες που μπορούν και διατηρούν αυτή την ισορροπία που αναφέρω παραπάνω.

Επίσης, έχω παρατηρήσει πως, τα τελευταία χρόνια, εμφανίζονται πολλές κωμικές περιπέτειες με πειρατές – όπως στις ταινίες Οι Πειρατές της Καραϊβικής – ή, τουλάχιστον, με πολλά κωμικά στοιχεία, έτσι που έχει καταντήσει να θεωρείται ο πειρατής γενικά κωμική φιγούρα σχεδόν. Αυτό μού φαίνεται σαν παρεκτροπή, γι’αυτό και το Black Sails ήταν πολύ ευχάριστη έκπληξη, μπροστά στις τόσες άλλες ανοησίες που έχουμε δει.

Το να είσαι πειρατής είναι πολύ σοβαρή υπόθεση, και χρειαζόμαστε περισσότερες ιστορίες που να το δείχνουν αυτό.

---