ΣΚΕΨΕΙΣ

2/6/2019

Η Αποστροφή προς το Φανταστικό Στοιχείο
Ανέκαθεν στην Ελλάδα το φανταστικό στοιχείο μέσα σε οποιαδήποτε αφήγηση έδειχνε να μας απωθεί. Ήρθε η ώρα να αναρωτηθούμε γιατί.

 

Δεν είναι δύσκολο να συμπεράνεις ότι στην Ελλάδα, εν έτει 2019, το φανταστικό στοιχείο ακόμα απωθεί πολλούς. Ο περισσότερος κόσμος δεν έχει πρόβλημα να παρακολουθήσει μια ταινία, ή να διαβάσει ένα βιβλίο, όπου παρουσιάζονται διάφορες κοινωνικές καταστάσεις, αλλά, αν ξαφνικά μέσα στην αφήγηση εμφανιστεί ένα τέρας που αποτελεί αμάλγαμα λιονταριού, κριαριού, και αετού και βλέπεις μόνο τη σκιά του, τότε οι περισσότεροι θα πουν ότι αυτά είναι «ανοησίες», ή είναι «για παιδιά», ή «αυτά με τρομάζουν», ή «είναι εκτός πραγματικότητος!»

Ως κοινωνία, έχουμε συνδέσει τα φανταστικά στοιχεία με τις εξής αφηγήσεις:

(α) Ιστορίες που είναι για παιδιά· επειδή τα παιδιά έχουν πολύ φαντασία και τους αρέσουν τα παραμύθια. Αλλά όλα αυτά, φυσικά, δεν είναι ώριμα. Είναι μόνο για νεαρά μυαλά που δεν έχουν ακόμα γνωρίσει τον «πραγματικό κόσμο» και δεν έχουν «άλλες φροντίδες».

(β) Ιστορίες που «δεν είναι σοβαρές», που είναι «χολιγουντιανές σαχλαμάρες», που είναι «της πλάκας». Γενικά, που είναι κάτι στο οποίο δεν αξίζει να δίνεις και πολύ σημασία – είναι μόνο για να περνά η ώρα. Και, συνήθως, είναι μόνο για εφήβους, αν όχι για παιδιά.

(γ) Ιστορίες που είναι μυθολογικές, όπως η Οδύσσεια, ή η Ιλιάδα, ή οι μύθοι του Ηρακλή. Και τότε, δεν είναι καν φανταστικές αφηγήσεις. Είναι μυθολογία, καταλαβαίνεις; Είναι άλλο πράγμα. Με καταλαβαίνεις; Δεν έχει σημασία αν έχουν μέσα μαγικά, εξωπραγματικά, και εξωφρενικά πράγματα. Είναι μυθολογία, λέω! Ακούς; Δεν είναι φανταστικές αφηγήσεις. Όχι, δεν είναι. (Και καλά...)

(δ) Ιστορίες που είναι γραμμένες από «διαταραγμένες προσωπικότητες» και έχουν αξία, όχι ως αφηγήσεις, αλλά ως «ανάλυση της ψυχικής κατάστασης» του δημιουργού τους. Εξάλλου, μόνο παλαβοί θα τα έγραφαν αυτά. Σωστά; Φυσικά. Φυσικά! Εσύ πάντα είσαι με τα καλά σου· οι άλλοι είναι που δεν είναι καλά...

(ε) Ιστορίες που είναι γραμμένες ως αλληγορία, που είναι γραμμένες για να μας δείξουν κάποια κοινωνικά κακά, ή να κατακρίνουν κάποιες καταστάσεις ή νοοτροπίες. Γιατί, βέβαια, κανείς δεν μπορεί να γράφει σοβαρά τέτοια εξωφρενικά πράγματα παρά μόνο για να εννοήσει κάτι άλλο, κωδικοποιημένα. Έτσι δεν είναι; Τι διαφορετικό θα μπορούσε να ισχύει; Σοβαροί άνθρωποι δεν γράφουν, αλλιώς, ιστορίες με ακραία φανταστικά στοιχεία!

(στ) Ιστορίες που είναι «ειδικές περιπτώσεις». Ε, όπως ο Τόλκιν, βρε αδελφέ. Αυτές οι ιστορίες είναι «αναγνωρισμένες». Είναι άλλο θέμα, εντάξει; Έχουν φανταστικά στοιχεία, αλλά... αλλά δεν είναι όπως αυτές οι ασόβαρες ιστορίες. Είναι... είναι άλλο θέμα, εντάξει; Είναι αναγνωρισμένες. Εννόησες τώρα;

Εγώ εννόησα, πάντως. Τα εννόησα όλα. Γενικά.

Φυσικά, όσα αναφέρω παραπάνω είναι ή εσφαλμένες λογικές ή ταμπού. Αλλά επικρατούν. Κάποιος μπορεί να πιστεύει το ένα, κάποιος μπορεί να πιστεύει το άλλο, κάποιος μπορεί να πιστεύει δύο ή τρία μαζί. Όμως επικρατούν.

Χρειάζεται να αναφέρω γιατί είναι λάθος; Δεν είναι καταφανές; Ας το κάνω, μιας και το γράφουμε το άρθρο που το γράφουμε.

Οι φανταστικές ιστορίες είναι μόνο για παιδιά, υποτίθεται... Μα, πώς είναι δυνατόν; Πολλές από αυτές, μάλιστα, περιλαμβάνουν θεματολογία που είναι ακατάλληλη για παιδιά, όπως ερωτικές σκηνές, ή πολύ βίαιες σκηνές, ή πολιτική. Μικρά παιδιά ή δεν θα μπορούσαν να τις παρακολουθήσουν (εκτός αν μιλάμε για παιδιά με εξαιρετική ευφυΐα) ή ίσως δεν θα έπρεπε να τις διαβάσουν σε τόσο μικρή ηλικία.

Οι φανταστικές ιστορίες δεν είναι αρκετά σοβαρές... Σοβαρά; Κατόρθωσε πρώτα να ορίσεις τι εστί σοβαρό και μετά το συζητάμε πάλι. Αν κάποιος έγραφε, πριν από 1.000 χρόνια, για οχήματα που κινούνται από μόνα τους, με μηχανές – δηλαδή, φανταστικά πράγματα – δεν θα ήταν αρκετά σοβαρός; Τι σχέση έχει η σοβαρότητα με τη χρήση φανταστικών στοιχείων ή μη; Και ποιος σου εγγυάται ύπαρξη σοβαρότητας χωρίς τη χρήση φανταστικών στοιχείων;

Η μυθολογία δεν είναι φανταστικές ιστορίες... Έλα τώρα. Απλά έτυχε να τις λέμε μυθολογία, ή θρησκεία, ή κάτι τέτοιο. Ιστορίες με τέρατα, ήρωες, και υπερφυσικά φαινόμενα είναι φανταστικές, είτε σ’αρέσει είτε όχι. Κάποιες τις έχουμε αναγάγει σε μυθολογία, σε θρησκεία, σε παράδοση. Και καλά κάνουμε. Αλλά το ένα δεν αναιρεί το άλλο. Δεν είναι η λογική «ο αστυνόμος είναι όργανο, το μπουζούκι είναι όργανο, άρα ο αστυνόμος είναι μπουζούκι». Είναι η λογική «εμένα με λέμε Λου, εσένα σε λένε Τσου, αλλά κι οι δύο μένουμε στο χτίριο Φου, άρα είμαστε κάτοικοι Φου».

Οι φανταστικές ιστορίες γράφονται από διαταραγμένες προσωπικότητες... Ε, ναι, ορισμένες γράφονται και από διαταραγμένες προσωπικότητες. Όπως και χιλιάδες ιστορίες που δεν έχουν φανταστικά στοιχεία. Τι σχέση έχει αυτό; Επιπλέον, πολλές από τις υποτιθέμενα «διαταγμένες προσωπικότητες» είναι, ουσιαστικά, λιγότερο διαταραγμένες από τις κοινωνίες μέσα στις οποίες ζουν. Όχι πως αυτό έχει καμιά σχέση με το ίδιο το λογοτεχνικό κείμενο.

Οι φανταστικές ιστορίες είναι αλληγορικές... Δεν είναι ανάγκη μια ιστορία να περιλαμβάνει φανταστικά στοιχεία για να είναι αλληγορική. Τι άλλο χρειάζεται να καταλάβεις; (Παρεμπιπτόντως, κατά κανόνα, σιχαίνομαι τις αλληγορικές ιστορίες. Άμα θες να πεις κάτι, πες το ευθέως, ή άι γαργαλήσου.)

Και οι φανταστικές ιστορίες που είναι «ειδικές περιπτώσεις», από «αναγνωρισμένους»... Κάποιοι μού φαίνεται ότι μας δουλεύουν. Τι πάει να πει «αναγνωρισμένος»; Τι πάει να πει «ειδική περίπτωση»; Πάντα θα υπάρχουν ιστορίες που, για τον άλφα ή βήμα λόγο, έχουν γίνει πιο γνωστές από άλλες. Ίσως απλά να έφταιγε το hype, ίσως να έφταιγε το βύσμα, ίσως να έφταιγε η αντικειμενική αξία τους, ίσως να έφταιγαν οι κοινωνικές συνθήκες μιας περιόδου που τις ανέδειξαν, ίσως να έφταιγε ο Διάβολος ο ίδιος – δεν έχει σημασία. Είναι αυτό που είναι. Αλλά δεν είναι οι μόνες φανταστικές ιστορίες που υπάρχουν.

Παρότι είναι τραγικά απλό να καταρρίψεις όλες αυτές τις εσφαλμένες λογικές και νοοτροπίες για τα φανταστικά στοιχεία στις αφηγήσεις, εξακολουθούν να επικρατούν σθεναρά σ’αυτή τη χώρα. Και δεν μπορείς παρά να αναρωτηθείς γιατί.

Αν ρωτήσεις θα λάβεις διάφορες απαντήσεις που δεν νομίζω ότι, ως επί το πλείστον, είναι σωστές.

Μπορεί να ακούσεις ότι τα φανταστικά στοιχεία είναι πολύ παράξενα, και ο αναγνώστης ή ο θεατής αδυνατεί να τα καταλάβει. Χρειάζονται, υποτίθεται, ειδικές γνώσεις για να τα καταλάβεις. Το αμφισβητώ αυτό, γιατί δεν χρειάζεται καμία ειδική γνώση για να καταλάβεις τα φανταστικά στοιχεία. Είναι απλά μέρος της αφήγησης. Επιπλέον, αρνούμαι να πιστέψω ότι είναι τόσο δυσνόητα που ο μέσος άνθρωπος δεν μπορεί να τα παρακολουθήσει. Αρνούμαι να πιστέψω ότι ο μέσος Έλληνας είναι τόσο χαζός. Σε τελική ανάλυση, στο εξωτερικό – όπου δεν υπάρχει τόσο μεγάλο ταμπού με τα φανταστικά στοιχεία στις αφηγήσεις – είναι πιο έξυπνοι από εμάς; Δεν το νομίζω.

Μπορεί να ακούσεις ότι τα φανταστικά στοιχεία «ξενίζουν» τον Έλληνα, κι έτσι δεν τα θέλει. Ίσως αυτό να αληθεύει ώς ένα σημείο: ότι δεν είναι συνηθισμένο το κοινό στα φανταστικά στοιχεία και, άρα, τα απορρίπτει. Αλλά πώς το κοινό θα τα συνηθίσει αν συνεχώς τα απορρίπτει επειδή δεν είναι συνηθισμένο σ’αυτά; Με τέτοια λογική δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει καμία αλλαγή, και καμία πρόοδος. Επιπλέον, αρνούμαι πάλι να πιστέψω ότι ο Έλληνας και η Ελληνίδα δεν θέλουν να αναζητήσουν κάτι καινούργιο αλλά αρκούνται στο να βλέπουν διαρκώς τα ίδια και τα ίδια, συμβατικά και... α-φάνταστα.

Μπορεί να ακούσεις ότι τα φανταστικά στοιχεία δεν είναι αρκετά ελληνικά, δεν είναι «δικά μας». Στους ξένους αρέσουν επειδή (τάχα) είναι μέρος της παράδοσής τους – αλλά όχι της δικής μας. Προσωπικά, αυτά θεωρώ ότι είναι σαχλαμάρες. Ρίξε μια ματιά προς τα πίσω και θα δεις πολλά φανταστικά στοιχεία. Σκέψου μόνο πόσο τέρατα και παράξενα πλάσματα υπάρχουν στην ελληνική μυθολογία: χίμαιρα, πήγασος, μέδουσα... Χρειάζεται να συνεχίσω; Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι τα σύγχρονα φανταστικά στοιχεία πρέπει να είναι παρμένα από την ελληνική μυθολογία που γράφτηκε πριν από χιλιάδες χρόνια. Τα σύγχρονα φανταστικά στοιχεία μπορεί να είναι κάτι άλλο, τελείως διαφορετικό. Σε τελική ανάλυση, οι αρχαίοι Έλληνες δεν αντέγραφαν αρχαιότερους Έλληνες· γιατί να το κάνεις εσύ; Δεν νομίζω ότι ο σύγχρονος Έλληνας δεν δέχεται τα φανταστικά στοιχεία επειδή δεν τα θεωρεί μέρος της παράδοσής του. Δεν νομίζω ότι το σκέφτεται καν αυτό, ούτε υποσυνείδητα.

Μπορεί να ακούσεις ότι τα φανταστικά στοιχεία τρομάζουν. Αρκετές φορές έχω ακούσει άτομα να λένε ότι δεν μπορούν να βλέπουν τέρατα στον κινηματογράφο, ή ότι δεν μπορούν να διαβάζουν για πράγματα που είναι τρομαχτικά. Έχουν συνδέσει τη φαντασία με το τρομαχτικό. Και για κάποιους ίσως αυτό να ισχύει. Αλλά για όλους; Το αμφιβάλλω.

Ο φόβος, όμως, δεν είναι μακριά από την ουσία του προβλήματος, πιστεύω. Αλλά όχι ο επιφανειακός φόβος – ο φόβος του είδους «με τρομάζουν τα τέρατα με τα μεγάλα δόντια». Ο πιο βαθύς φόβος είναι το πρόβλημα (ή, τουλάχιστον, ένα από τα προβλήματα) της μη αποδοχής των φανταστικών στοιχείων. Ο υπαρξιακός φόβος – το ότι κάτι υπονομεύει την πραγματικότητά μας και, ως εκ τούτου, αρνούμαστε να το κοιτάξουμε, προτιμάμε να κοιτάμε αλλού, προς μια μεριά που μας κάνει να αισθανόμαστε πιο ασφαλείς, πιο μέσα στην «πραγματικότητα», μέσα στο δεδομένο πλαίσιο όπου έχουμε συνηθίσει να ζούμε. Δεν θέλουμε να κάνουμε την παραμικρή υπόθεση ότι ίσως θα μπορούσε να ισχύει κάτι άλλο, έστω και θεωρητικά. Είναι καθαρά θέμα υπαρξιακής σταθερότητας. Θέλεις να βλέπεις μόνο ό,τι ξέρεις στην καθημερινότητά σου· οτιδήποτε άλλο το αποφεύγεις, δεν θες καν να το γνωρίζεις, δεν θες να υπάρχει.

Είναι υπαρξιακή ανασφάλεια.

Όπως είχε πει η Αναΐς Νιν: Είναι δείγμα μεγάλης ανασφάλειας το να είσαι εχθρικός προς το άγνωστο.

Αλλά αυτό δεν είναι το μοναδικό πρόβλημα. Αν προσέξεις, υπάρχει μια γενικευμένη κοινωνική πίεση που ωθεί μακριά από οτιδήποτε με φανταστικά στοιχεία. Η θρησκεία, κατά κανόνα, τα θεωρεί όλα αυτά «δαιμονικά» (όπως και τον Βουδισμό, άλλωστε· γιατί, ξέρεις, ό,τι δεν εμπίπτει στο δόγμα τους είναι υποχρεωτικά «του Διαβόλου, τέκνον μου»). Οι πολιτικοί τα θεωρούν επικίνδυνα επειδή σε βάζουν να σκέφτεσαι εναλλακτικά (αντί να ασχολείσαι με το κόμμα τους). Οι διάφοροι κοινωνικοί ελεγκτές, από ψυχίατροι μέχρι μαντράρχες, πιστεύουν ότι τα φανταστικά στοιχεία οδηγούν μακριά από την πραγματικότητα (τους), άρα σε κάνουν πιο δύσκολα ελεγχόμενο (από αυτούς), άρα είναι κατακριτέα (αφού τους χαλάνε το παιχνίδι). Επομένως, για όλους αυτούς: Τι να τα κάνεις τα φανταστικά στοιχεία; Στείλ’ τα μακριά, στον αγύριστο! Και βάλε τους όλους να ασχολούνται με τη «σκληρή πραγματικότητα» – γραφείο, σπίτι, γραφείο, λεφτά, αυτοκίνητο, παιδί, γραφείο: τι άλλο χρειάζεται ο άνθρωπος, μα τον Θεό; Δεν είσαι χαρούμενος τώρα; Παρακαλώ, χαμογέλα! Έλα τώρα, το λέει κι ο γαμιός– συγνώμη, ο γιατρός.

Ύστερα από τις κοινωνικές πιέσεις, είναι να σε εκπλήσσει που δημιουργείται μια υπαρξιακή ανασφάλεια; Και, λόγω της υπαρξιακής ανασφάλειας, είναι να σε εκπλήσσει που δημιουργούνται κοινωνικές πιέσεις για την επιβολή της δεδομένης «πραγματικότητας»;

Μα, θα μου πεις, στο εξωτερικό, όπου τα φανταστικά στοιχεία είναι πιο αποδεχτά, δεν υπάρχουν κοινωνικές πιέσεις; Δεν υπάρχει ανασφάλεια; Είναι τόσο... απελευθερωμένοι εκεί, βρε αδελφέ;

Βασικά, όχι, δεν είναι· αλλά επειδή βρίσκονται μπλεγμένοι σε άλλους λαβυρίνθους – όπως αυτόν της διαρκούς επανάληψης των ίδιων μοτίβων στη (φανταστική) λογοτεχνία. Όμως έχω γράψει για το εν λόγω θέμα αλλού (και όχι μόνο εκεί). Δεν αφορά το συγκεκριμένο άρθρο. Αυτό εδώ είναι ένα άρθρο που κοιτάζει προς τα μέσα, όχι προς τα έξω.

Μα, κάνεις λάθος, μπορεί κάποιος να μου πει. Τα πράγματα δεν είναι όπως τα λες. Δεν είναι έτσι. Δεν ισχύουν αυτά στην πραγματικότητα!

Ίσως να μην ισχύουν στη δική σου πραγματικότητα. Στη δική μου ισχύουν. Από όσα έχω δει, σ’αυτά τα συμπεράσματα έχω καταλήξει. Αν νομίζεις πως μπορείς να εξηγήσεις αλλιώς την αποστροφή του Έλληνα προς τα φανταστικά στοιχεία, έχεις την απόλυτη ελευθερία να το δοκιμάσεις.

Καλή τύχη...

---