Η Υπερβατικότητα στη Λογοτεχνία – Κώστας Βουλαζέρης – φανταστική λογοτεχνία, επιστημονική φαντασία, μαγικός ρεαλισμός, περιπέτεια – δωρεάν βιβλία, μυθιστορήματα και διηγήματα

13/8/2016

Η Υπερβατικότητα στη Λογοτεχνία
Υπάρχουν έξι βαθμοί υπερβατικότητας...

Λένε πως η φανταστική λογοτεχνία, ή η περιπετειώδης λογοτεχνία γενικά, είναι υπερβατική: ότι παρουσιάζει χαρακτήρες που ξεπερνούν τα ανθρώπινα όρια, ότι ασχολείται με καταστάσεις που δεν είναι καθημερινές αλλά εξωπραγματικές. Και αυτό, όντως, ισχύει. Αλλά δεν καταλαβαίνω γιατί θα έπρεπε να θεωρείται μεμπτό.

Το θέμα δεν είναι αν η λογοτεχνία είναι υπερβατική. Το θέμα είναι πόσο υπερβατική είναι αναλόγως την περίπτωση.

Δεν υπάρχει λογοτεχνία που να μην είναι υπερβατική. Καμια λογοτεχνική ιστορία δεν είναι η πεζή καθημερινότητα, ακόμα κι αν υποτίθεται πως αναφέρεται αποκλειστικά σ’αυτήν. Θα μπορούσαμε μόνο να αφήσουμε ένα μικρό ερωτηματικό εδώ, γιατί ίσως να υπάρχουν κάποιες ελάχιστες ιστορίες που πράγματι δεν είναι καθόλου υπερβατικές – αν και αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να σκεφτώ καμια συγκεκριμένη.

Ακόμα και οι ιστορίες που υποτίθεται πως δείχνουν την πραγματικότητα, ή πως κριτικάρουν την κοινωνία, είναι υπερβατικές ουσιαστικά.

Το ρομάντζο για παράδειγμα (που πολλοί δεν το θεωρούν «σοβαρή» λογοτεχνία, αλλά αυτό δεν έχει καμια σχέση εδώ) είναι καθαρά υπερβατική υπόθεση. Οι καταστάσεις που παρουσιάζει δεν είναι συμβατικές, δεν τις συναντάς στην καθημερινότητά σου. Είναι, στην καλύτερη περίπτωση, πολύ σπάνιες για τον μέσο άνθρωπο. Και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θα τις συναντήσουν ποτέ ούτως ή άλλως. Κάποιες από αυτές τις καταστάσεις, μάλιστα, πιθανώς να είναι καθαρά ανέφικτες έτσι όπως είναι οι κοινωνικές δομές μας. Παρ’όλ’ αυτά κάποιοι θέλουν να θεωρούν το ρομάντζο «ρεαλιστικό» είδος. Δεν είναι, όμως, ρεαλιστικό· είναι καθαρά υπερβατικό. Είναι η υπέρβαση του έρωτα. Παίρνει ένα στοιχείο της συμβατικής πραγματικότητας και το υπερβάλλει μέχρι αηδίας. Αυτή είναι και η υπέρβασή του.

Το ίδιο ισχύει και για τα ιστορικά μυθιστορήματα ή για τις ιστορίες μυστηρίου. Παίρνουν κάποια στοιχεία από την πραγματικότητα και τα υπερβάλλουν. Οι ίδιοι οι χαρακτήρες των λογοτεχνικών ιστοριών είναι υπερβατικοί, ή μπλέκονται σε ασυνήθιστες ή υπερβολικές καταστάσεις και αναγκάζονται να κάνουν υπέρβαση.

Αυτό ισχύει ακόμα και για τους χαρακτήρες κοινωνικών μυθιστορημάτων. Τα προβλήματά τους είναι πολύ πιο έντονα, συνήθως, από του μέσου ανθρώπου, και οι ίδιοι βρίσκουν πιο ακραίες λύσεις σ’αυτά απ’ό,τι ο μέσος άνθρωπος, ή τους απασχολούν πολύ περισσότερο απ’ό,τι τον μέσο άνθρωπο. Η εστίαση είναι η υπέρβαση. Δεν είναι καθημερινοί άνθρωποι που τους συναντάς μες στην οικογένειά σου ή στον κύκλο των γνωστών σου. (Υπάρχουν, βέβαια, και στην κοινωνία κάποιοι άνθρωποι που είναι όντως πιο υπερβατικοί από άλλους, αλλά εδώ μιλάμε για τον μέσο όρο.)

Η λογοτεχνία είναι εκ φύσεως υπερβατική. Ανέκαθεν διηγούμασταν ιστορίες που ξέφευγαν από τη συμβατική πραγματικότητα, γιατί θέλαμε να απομακρυνθούμε από τα καθημερινά μας προβλήματα, από τη βαρετή καθημερινότητα που μας έπνιγε. Δεν είναι κακό. Φυσικό είναι.

Αλλά και οι ιστορίες που εστιάζονται σε κοινωνικά προβλήματα για να μας ευαισθητοποιήσουν προς αυτά είναι εξίσου υπερβολικές, άρα υπερβατικές. Αλλιώς δεν θα υπήρχε περίπτωση να ευαισθητοποιηθούμε. Ο σκοπός είναι να μας κάνουν έντονη εντύπωση.

Μια ιστορία που το μόνο που αφηγείται είναι η μπανάλ ζωή ενός εργαζόμενου, γραφείο-σπίτι-οικογένεια-γραφείο-σπίτι-οικογένεια, είναι κι αυτή υπερβατική. Είναι υπερβατική επειδή είναι τόσο πολύ μπανάλ. Οι άνθρωποι, ως επί το πλείστον, δεν είναι και τόσο βαρετοί. Τέτοιες αφηγήσεις απλά θέλουν να τονίσουν πώς έχει καταντήσει η κοινωνία μας, και ότι κάτι πρέπει ν’αλλάξουμε.

Αλλά οι περισσότερες ιστορίες – και, συνήθως, οι ιστορίες που μας αρέσουν περισσότερο – ξεφεύγουν από την καθημερινή πραγματικότητα, περιγράφοντας δυνατούς έρωτες, σκοτεινά μυστήρια, στυγερά εγκλήματα, παράξενες προσωπικότητες, ασυνήθιστες καταστάσεις. Είναι όλες τους υπερβατικές.

Η φανταστική λογοτεχνία απλά περιλαμβάνει ιστορίες που κάνουν ακόμα μεγαλύτερες υπερβάσεις αναλόγως την περίπτωση. Μπορεί να έχεις χαρακτήρες που είναι ηρωικοί και ανίκητοι σε εξωφρενικό βαθμό. Μπορεί να έχεις πλάσματα που δεν υπάρχουν στον κόσμο μας. Μπορεί να έχεις μυστηριώδη φαινόμενα και παράξενες δυνάμεις. Ακόμα κι ο ίδιος ο κόσμος σε τέτοιες ιστορίες δεν είναι ο δικός μας· ή, αν είναι ο δικός μας, έχει πάρα πολλές αλλαγές: είναι μεταμορφωμένος. Τα πάντα είναι υπερβατικά στη φανταστική λογοτεχνία.

Αλλά αυτό δεν είναι ένα χαρακτηριστικό αποκλειστικά της φανταστικής λογοτεχνίας. Η λογοτεχνία γενικά είναι υπερβατική. Το να ισχυρίζεσαι κάτι άλλο είναι σαν να εθελοτυφλείς. Η διαφορά απλά είναι στον βαθμό της υπέρβασης. Όταν η υπέρβαση είναι ένα παράξενο μυστήριο φόνου, ο βαθμός της υπέρβασης είναι σαφώς χαμηλότερος από όταν η υπέρβαση είναι ο πρωταγωνιστής της ιστορίας να μπορεί να μεταμορφωθεί σε λυκάνθρωπο.

Και, αντίστοιχα, όταν η υπέρβαση είναι η τρομερά μονότονη ζωή ενός εργαζόμενου, ο βαθμός υπέρβασης είναι χαμηλότερος από όταν η υπέρβαση είναι ένα παράξενο μυστήριο φόνου. Το μυστήριο φόνου είναι «επιστημονική φαντασία» σε σχέση με μια ιστορία που περιγράφει τη βαρετή βιομηχανική ζωή σε σημείο υπερβολής.

Έχοντας υπόψη μου κάποια είδη ιστοριών, θα επιχειρήσω να φτιάξω μια κλίμακα με βαθμούς υπέρβασης.

Βαθμός Υπέρβασης	Περιγραφή
0	Πεζή πραγματικότητα χωρίς καμια υπερβολή σε τίποτα. Ελάχιστες ιστορίες γράφονται έτσι.
1	Υπερβολική πραγματικότητα: ιστορίες που παίρνουν ένα στοιχείο της καθημερινότητας και το υπερβάλλουν (όπως μια ψυχική κατάσταση, μια κοινωνική νοοτροπία, τον έρωτα, την ενηλικίωση).
2	Περιπετειώδης πραγματικότητα: ιστορίες που περιγράφουν περιπέτειες μέσα στη συμβατική πραγματικότητα – όπως ανθρώπους που κατηγορούνται άδικα από τον Νόμο, κυνηγητά από μαφίες, χαμένους ορειβάτες, δύτες που προσπαθούν να βρουν κάτι αρχαίο κάτω από τη θάλασσα.
3	Παράδοξη πραγματικότητα: ιστορίες που περιγράφουν καταστάσεις, περισσότερο ή λιγότερο περιπετειώδεις, οι οποίες είναι αμφίβολο αν θα μπορούσαν να συμβούν στη συμβατική πραγματικότητα – όπως ιστορίες με παράξενα μυστήρια, περίεργους κατασκόπους, ή σχέσεις και καταστάσεις που θα ήταν μάλλον απίθανο να συμβούν.
4	Επαυξημένη πραγματικότητα: ιστορίες που περιλαμβάνουν στοιχεία – πράγματα, καταστάσεις, δυνάμεις, ανθρώπους – τα οποία ολοφάνερα ξεφεύγουν από τη συμβατική πραγματικότητα αλλά δεν είναι και τελείως εξωπραγματικά – για παράδειγμα, ιστορίες με υπερβατικούς κατασκόπους, όπως James Bond ή Mission Impossible.
5	Αλλοιωμένη πραγματικότητα: ιστορίες που διαδραματίζονται στον κόσμο μας αλλά τον αλλοιώνουν με κάποιον πολύ εμφανή τρόπο – για παράδειγμα, με την ύπαρξη λυκανθρώπων και βρικολάκων, ή υπεράνθρωπων που πετάνε και γίνονται αόρατοι, ή εξωγήινων που έχουν έρθει στη γη.
6	Φανταστική πραγματικότητα: ιστορίες που διαδραματίζονται σε άλλους κόσμους· μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο υπερβολικές, όμως εξελίσσονται σε τόπους που δεν υπάρχουν και εκεί μπορούμε να συναντήσουμε κάθε είδους ασυνήθιστα όντα, φαινόμενα, δυνάμεις.

Νομίζω πως πρέπει να έχω συμπεριλάβει τα πάντα. Εκείνο που θέλω να δείξω είναι ότι πρόκειται για θέμα κλιμάκωσης και όχι διαφορετικότητας. Απλώς ο βαθμός υπέρβασης με τον οποίο αισθανόμαστε πιο άνετα μάς φαίνεται «φυσιολογικός» και όλοι οι υψηλότεροι βαθμοί μάς φαίνονται «εξωπραγματικοί». Κάποιος που διαβάζει παράξενα μυστήρια αισθάνεται καλά στον βαθμό υπέρβασης 3. Ο James Bond τού φαίνεται «σαχλαμάρες που δεν μπορούν να συμβούν στην πραγματικότητα». Βέβαια, ούτε αυτά που διαβάζει συμβαίνουν στην πραγματικότητα. Πράγμα που σπάνια θα καθίσει να σκεφτεί. Αλλά θα έπρεπε.

Επιστροφή στην
προηγούμενη σελίδα

Περισσότερες
Σκέψεις