ΣΚΕΨΕΙΣ

19/10/2018

Χάσματα Λογικής
Τι γίνεται όταν ο συγγραφέας κάνει λάθος;

 

Πριν από κάποιες ημέρες, ένας κύριος Ανώνυμος (που θα παραμείνει κύριος Ανώνυμος για ευνόητους λόγους σ’αυτό το άρθρο) μου έστειλε ένα email και, ανάμεσα σε άλλα, μου ανέφερε ένα πιθανό λάθοςΠαρεμπιπτόντως, δεν το θεωρώ αγενές αυτό. Συγκεκριμένα, γράφω και στις Συχνές Ερωτήσεις μου – κοινώς γνωστό και ως FAQ – ότι δεν με πειράζει κάποιος να μου στείλει σημεία με λάθη μέσα σε βιβλία μου· ίσως, μάλιστα, και να τα διορθώσω. Οπότε, γράφετέ μου ό,τι the FAQ γουστάρετε. που βρήκε στο βιβλίο μου «Το Πνεύμα του Θεουργού». Μου κίνησε την περιέργεια και το έλεγξα, και παρατήρησα κάτι το οποίο αποτέλεσε έναυσμα για να γράψω άρθρο – αυτό εδώ το άρθρο. Γιατί η περίπτωση έχει όντως ενδιαφέρον, νομίζω.

Τι μου έγραψε, λοιπόν, ο κύριος Ανώνυμος; Αυτό:

Στην σελίδα 190 η Φενίλδα συναντά για πρώτη φορά την Ιλρίνα και στη συνέχεια κατεβαίνουν μαζί στο μεγάλο σχίσμα. Στην σελίδα 1074 η Φενίλδα συναντά για δεύτερη φορά την Ιλρίνα αλλά από το κείμενο φαίνεται σαν να μην γνωρίζονται ήδη...

Πάνε κάποια χρόνια από τότε που έγραψα το Πνεύμα του Θεουργού και, αν και θυμάμαι αρκετά καλά τη γενική υπόθεση, ε, δεν θυμάμαι και τρομερές λεπτομέρειες. Οπότε, πήγα στη σελίδα 190 του βιβλίου και κοίταξα, και – εντάξει, αυτό δεν είναι λεπτομέρεια, το θυμόμουν – όντως η Φενίλδα συναντά την Ιλρίνα. Αλλά δεν συναντιούνται οι δυο τους μόνες. Η Φενίλδα είναι στην ομάδα Α, ας πούμε, και η Ιλρίνα είναι στην ομάδα Β, κι αυτές οι ομάδες είναι που συναντιούνται για να πάνε να κάνουν μια συγκεκριμένη δουλειά. (Περισσότερα δεν λέω γιατί θα ήταν spoiler για όσους δεν το έχουν διαβάσει.) Με μια ματιά που έριξα στη σελίδα 190 και έπειτα, δεν νομίζω ότι η Φενίλδα και η Ιλρίνα είχαν καμιά ιδιαίτερη συναναστροφή μεταξύ τους· απλά ήταν μέλη των ομάδων, που είχαν αρκετά μέλη, και όλους τούς απασχολούσε αυτό που συνέβαινε, το οποίο ήταν αρκετά σημαντικό.

Και πηγαίνω, μετά, στη σελίδα 1.074 και βλέπω ότι εκεί είναι ένα κομμάτι από την προοπτική της Φενίλδα. Το εξής:

Η Φενίλδα δεν είχε ξαναδεί τον [περιγραφή κάποιου που η Φενίλδα υποθέτει ότι είναι ένα συγκεκριμένο άτομο] Πλάι του βάδιζε μια γυναίκα μετρίου αναστήματος, με λευκό δέρμα και καστανά μαλλιά, η οποία πρέπει να ήταν η Ιλρίνα’νορ. Πίσω τους ακολουθούσε ένας [περιγραφή ενός άλλου τύπου που η Φενίλδα υποθέτει ότι είναι κάποιο συγκεκριμένο άτομο].

Τώρα, προσπάθησα λίγο να θυμηθώ τι είχα στο μυαλό μου όταν έγραφα αυτό το κομμάτι. Ποια ήταν ακριβώς η πρόθεσή μου; Και η αλήθεια είναι πως δεν θυμάμαι· έχει περάσει κάμποσος καιρός από τότε που έγραψα το βιβλίο. Όμως υπάρχουν δύο ενδεχόμενα εδώ:

(α) Είχα κάνει όντως λάθος και ήταν παράβλεψη. Είχα ξεχάσει ότι, πριν από 800 σελίδες, η Φενίλδα είχε ξανασυναντήσει την Ιλρίνα.

(β) Ήθελα να γράψω ακριβώς αυτό που έγραψα.

Μα, πώς είναι δυνατόν να ισχύει το (β); θα μου πεις. Πρόσεξε, όμως, τι γράφω σ’εκείνη την πρόταση: Πλάι του βάδιζε μια γυναίκα μετρίου αναστήματος, με λευκό δέρμα και καστανά μαλλιά, η οποία πρέπει να ήταν η Ιλρίνα’νορ. Αυτό το «πρέπει» παραπέμπει στο ότι η Φενίλδα υποψιαζόταν πως κατά πάσα πιθανότητα η συγκεκριμένη γυναίκα ήταν η Ιλρίνα.

Αλλά, αν η Φενίλδα την είχε ξαναδεί, δεν θα την αναγνώριζε αμέσως;

Ανάλογα. Η πρώτη τους συνάντηση, αν δεν κάνω λάθος, είχε γίνει πριν από καιρό – τουλάχιστον κανένα μήνα – και εν τω μεταξύ συνέβησαν ένα σωρό άλλα έντονα επεισόδια, πολεμικής φύσης δε πολλά από αυτά. Αν έχεις δει έναν άνθρωπο μία και μόνο φορά, μέσα σε μια ομάδα ανθρώπων, και μετά τον ξαναδείς ύστερα από έναν μήνα τουλάχιστον, ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους, υπό άλλες συνθήκες, μπορείς με την πρώτη ματιά να είσαι 100% βέβαιος ότι είναι όντως αυτός; Ίσως ναι... ή ίσως όχι.

Μπορεί, λοιπόν, να ήταν όντως τέτοια η πρόθεσή μου όταν έγραφα το συγκεκριμένο κομμάτι: ότι η Φενίλδα δεν ήταν 100% σίγουρη, αλλά μετά σιγουρεύτηκε. Βέβαια, δεν το γράφω αναλυτικά αυτό, αν πράγματι ήταν έτσι· όμως, από την άλλη, ποιο θα ήταν το νόημα να γράψεις κάτι τέτοιο αναλυτικά; Δεν επηρεάζει με κανέναν τρόπο την άμεση ιστορία· είναι κάτι το τελείως παράπλευρο και διαδικαστικό.

Φυσικά, μπορεί και απλά να έκανα λάθος.

Δεν είμαι σίγουρος τι από τα δύο ισχύει, και εδώ νομίζω ότι υπάρχει ένα ηθικό δίδαγμα στην όλη υπόθεση και γι’αυτό αποφάσισα να γράψω άρθρο.

Όπως ξέρουν όσοι με διαβάζουν για καιρό, απεχθάνομαι τα ηθικά διδάγματα. Όταν βλέπω ηθικό δίδαγμα μέσα σε βιβλίο, θέλω να πυροβολήσω τον συγγραφέα – κυριολεκτικά. Αλλά αυτό ισχύει, κατά κανόνα, για τη λογοτεχνία. Δεν ισχύει και για την αρθρογραφία. Στην αρθρογραφία μπορεί και να μην θέλω να πυροβολήσω τον συγγραφέα.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, καθώς τώρα γράφω, ίσως τελικά και να μη με πυροβολήσω. Αν δείτε τίποτα κόκκινα σημάδια προς το τέλος του άρθρου θα έχετε καταλάβει τι έχει συμβεί. Αν όχι, ε, όλα καλά.

Αλλά ας επιστρέψουμε στο προκείμενο.

Σε μεγάλες, πολύπλοκες ιστορίες (και η τριλογία Η Πλοηγός και ο Δαίμονας εξακολουθεί να είναι η πιο πολυσύνθετη ιστορία που έχω γράψει) είναι αρκετά πιθανό να γίνουν και μερικά λάθη αυτού του τύπου. Λάθη λογικής, λάθη συνέπειας. Συμβαίνει ακόμα και στα καλύτερα τα σπίτια. Προσωπικά, διορθώνω δύο φορές κάθε μου βιβλίο, και να που, πάλι, κάτι μπορεί να συμβεί.

Για να είμαι ειλικρινής, με εκπλήσσει που κάποιοι αναγνώστες παρατηρούν τέτοια λάθη. Εγώ, ως αναγνώστης, δεν θυμάμαι ποτέ να έχω προσέξει κάτι τέτοιο. Και το παράξενο είναι πως αυτοί οι αναγνώστες απλά ισχυρίζονται πως διαβάζουν την ιστορία για ψυχαγωγία, όχι για να τη διορθώσουν. Για παράδειγμα, αν το κομμάτι που αναφέρει ο κύριος Ανώνυμος είναι όντως λάθος, απορώ που εγώ – που διόρθωσα δύο φορές το κείμενο, κοιτάζοντάς το πολύ προσεχτικά – δεν το πρόσεξα πριν από εκείνον.

Είναι αληθινά αξιοπερίεργο, και θα αναφερθώ και σ’άλλες περιπτώσεις λογοτεχνικών (όχι δικών μου) βιβλίων παρακάτω. Πρόκειται για ένα θέμα που ανέκαθεν με εξέπληττε.

Πρώτα, όμως, το ηθικό μας δίδαγμα. Ή, ίσως, το ηθικό ερώτημα:

Τι κάνεις σε τέτοιες περιπτώσεις λογικού λάθους, ή λάθους συνέπειας, μέσα σε μια λογοτεχνική ιστορία;

Κατά πρώτον, αν είσαι ο συγγραφέας και δεις το λάθος ενόσω διορθώνεις το κείμενο, εννοείται πως πρέπει αμέσως να πας και να στρώσεις την ιστορία όπως της αξίζει (εκτός αν ακολουθείς κανένα σουρεαλιστικό ιδεώδες αυτόματης γραφής, οπότε πάμε πάσο, και πρόκειται για τελείως διαφορετική υπόθεση). Αν όμως προσέξεις το λάθος κατόπιν εορτής, ύστερα από καιρό, όταν το βιβλίο πια είναι τελειωμένο, ε, μην αυτοκτονήσεις κιόλας. Όπως είπαμε, συμβαίνει και στα καλύτερα τα σπίτια· και δείχνει ότι το βιβλίο έχει γραφτεί από ανθρώπινη οντότητα, όχι από υπολογιστικό σύστημα.

Ακόμα και η πραγματικότητα κάνει λάθη, γιατί όχι εσύ; Τι εννοώ; Μου έχει τύχει να πάω σε μαγαζί και ο άνθρωπος εκεί να μου λέει ότι με θυμάται από παλιά. «Α, εσύ είσαι εκείνο το παιδί που έμενε εκεί πάνω...» Και εγώ είμαι σε μια φάση: «Ε; Σίγουρα με ξέρεις, ρε φίλε;» Και ο τύπος φαίνεται να επιμένει ότι όντως, κάπως, με θυμάται· αλλά εγώ δεν έχω καμιά ανάμνηση από αυτόν, ούτε καν παράπλευρη. Ε, κάποιος συγγραφέας έχει κάνει λάθος εδώ, ρε αδελφέ! Και είναι αληθινό περιστατικό· δεν το γράφω για πλάκα.

Στην πραγματικότητα συμβαίνουν διάφορα «κουλά» πράγματα. Ο μετασυγγραφέας κάνει λάθη· είναι καταφανές. Αν κάνεις κανένα κι εσύ, είσαι με καλή παρέα. Ή με κακή. Αναλόγως πώς το βλέπεις. (Εγώ, καθότι γνωστικά προσκείμενος, κλίνω προς τη δεύτερη περίπτωση.)

Αλλά τι γίνεται αν είσαι ο αναγνώστης, όχι ο συγγραφέας, του βιβλίου;

Χαλάρωσε, ο συγγραφέας δεν είναι εχθρός σου, δεν θέλει να σου χαλάσει τη φάση. Τα πάντα είναι θέμα προοπτικής, έχε πάντοτε υπόψη σου.

Υπάρχει η περίπτωση που το λάθος είναι καταφανές, είναι τρανταχτό, δεν μπορείς να το αγνοήσεις. Βγάζει μάτι, βρε αδελφέ. Ε, τότε, απλά πρέπει να το αγνοήσεις και να συνεχίσεις, γιατί ακόμα κι ο συγγραφέας κάνει λάθη, και γιατί είναι ανόητο ν’αφήσεις αυτό το λάθος να σου χαλάσει μια ιστορία που σου αρέσει. (Αν δεν σου αρέσει η ιστορία, τι κάθεσαι ακόμα και τη διαβάζεις; Είσαι σοβαρός/ή;)

Υπάρχει, όμως, και η περίπτωση που το λάθος δεν είναι και τόσο τρανταχτό, είναι διφορούμενο. Θα μπορούσε να είναι έτσι, θα μπορούσε να είναι κι αλλιώς. Τι κάνεις, τότε; Έχεις δύο επιλογές, επιστήμονα:

Επιλογή Α’: Λες «Πω, ρε γαμώτο, έγινε λάθος εδώ· τίποτα δεν βγάζει νόημα πια. Χαλάστηκα!» και χαλιέσαι... –Αυτό δεν το προτείνουμε.

Επιλογή Β’: Σκέφτεσαι τα πράγματα από άλλη οπτική γωνία. Μήπως, τελικά, δεν είναι λάθος ακριβώς; Μήπως υπάρχει κάποια λογική εξήγηση για το θέμα, απλά ο συγγραφέας δεν σ’τη σερβίρει στο πιάτο αλλά χρειάζεται λίγη χρήση της φαντασίας και από εσένα; Αν είναι έτσι, χρησιμοποίησε λίγο τη φαντασία σου και δώσε εσύ την εξήγηση. Δημιούργησε μόνος σου τη σύνδεση που σβήνει το λογικό κενό. Έτσι κι αλλιώς, όλα παιχνίδι του μυαλού είναι, κατά βάθος.

Επιλογή Γ’: Παρότι είσαι σίγουρος ότι είναι λάθος αυτό που έχει γράψει ο συγγραφέας, λες «Ε, δεν βαριέσαι, εγώ θα βρω παρ’όλ’ αυτά να δώσω μια εξήγηση ώστε η ιστορία, για εμένα, να συνεχίσει να βγάζει νόημα»· και κάνεις ακριβώς αυτό, και όλα καλά. (Θυμάσαι ότι, στην αρχή, είπαμε πως έχεις δύο επιλογές, έτσι; Τι κάνει αυτή η «Επιλογή Γ’» εδώ; Λάθος; Bug του συστήματος; Fnord; Ή μας δουλεύει ο συγγραφέας; Ή τίποτα από αυτά; Ή... εσύ αποφασίζεις;)

Στις περισσότερες περιπτώσεις, βοηθάει πολύ να χρησιμοποιήσεις και τη δική σου δημιουργική φαντασία σε κάποιες στιγμές λογικής ασυνέπειας ενός βιβλίου.

*

Σημειωτέον εδώ: Δεν ισχυρίζομαι πως τα λογοτεχνία βιβλία πρέπει να έχουν λογικά σφάλματα, αλλά μάλλον το αντίθετο. Δεν πρέπει να έχουν λογικά σφάλματα.

Από την άλλη, τα τυπογραφικά λάθη και τα λογικά σφάλματα έχουν μια δαιμονική τάση να εμφανίζονται ακόμα και στα πιο ανύποπτα σημεία. Εκεί είναι που η ανθρώπινη διάνοια οφείλει να θέτει τη δική της τάξη μέσα στο χάος.

*

Τελειώσαμε, λοιπόν, με το ηθικό δίδαγμα της υπόθεσης, που είναι, ουσιαστικά, ηθικό ερώτημα όπως και όλα τα σωστά ηθικά διδάγματα. Τα άλλα είναι απλά προπαγάνδα, και αποτρόπαια. Καλύτερα να κρατάς το μυαλό σου σε μια λογική απόσταση από αυτά, όπως είναι καλύτερα και να κρατάς το σώμα σου σε μια λογική απόσταση από χειροβομβίδα την ώρα που πάει να σκάσει. Πολύ απλά, είναι θέμα εγκεφαλικής υγιεινής.

Αλλά κάπου στα μέσα αυτού του συναρπαστικού άρθρου (το οποίο ξέρω πως σας έχει ξετρελάνει) έλεγα πως προσωπικά, ως αναγνώστης, δεν έχω προσέξει ποτέ τέτοια λάθη λογικής συνέπειας στα βιβλία άλλων· ή, τουλάχιστον, δεν θυμάμαι να έχω προσέξει. (Σε δικά μου βιβλία, ως συγγραφέας που διορθώνει προσεχτικά το κείμενό του, ναι, έχω προσέξει τέτοια λάθη, πολλές φορές, και τα έχω φτιάξει – αλλά τα δικά σου βιβλία δεν μετράνε τώρα, μόνο αυτά των άλλων.) Όμως συχνά στο Διαδίκτυο έχω διαβάσει ανθρώπους να γράφουν πως έχουν εντοπίσει λογικά σφάλματα· και υποτίθεται πως είναι απλοί αναγνώστες, όχι διορθωτές. Για να είμαι ειλικρινής, μου φαίνεται λιγάκι «ύποπτο» το όλο θέμα· αλλά πώς να μη γίνεσαι παρανοϊκός με κάτι τέτοιο, το οποίο είναι, ούτως ή άλλως, παρανοϊκό από μόνο του;

Αφήνοντας το Διαδίκτυο κατά μέρους, μην ξεχνάμε πως κυκλοφορούν ολόκληρα βιβλία «λαθολογίας» για άλλα βιβλία. Αν δεν σφάλω, υπάρχει τουλάχιστον ένα βιβλίο με λάθη του Τόλκιν στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, στο Χόμπιτ, και στο Σιλμαρίλλιον. Κάποιοι πραγματικά κάθισαν, εντόπισαν αυτά τα λάθη, και τα έγραψαν μέσα σε δικό τους βιβλίο.

Θα μου πεις Το έκαναν γιατί ήξεραν ότι θα πουλήσει. Το έκαναν για τη γερή τη μπάζα. Αλλά και πάλι, γαμώτο... Και πάλι...

Στο Διαδίκτυο, παλιότερα, κάποιος ανέφερε στον GRR Martin ένα λάθος μέσα στο A Song of Ice and Fire. (Και επίτηδες μιλάω για τόσο γνωστά βιβλία διότι δεν θα είχε νόημα να μιλήσω για κάτι που δεν το έχουν διαβάσει οι περισσότεροι.) Του είπε ότι στο 3ο βιβλίο, αν θυμάμαι καλά, του A Song of Ice and Fire γράφει πως η Σάνσα θυμάται το άγριο φιλί που της έδωσε ο Σκύλος (the Hound – εκείνος ο «κομψός» γίγαντας) σε μια φάση του 2ου δεύτερου βιβλίου. Όμως, αν πας στο δεύτερο βιβλίο, σε εκείνο ακριβώς το κομμάτι, δεν γράφει τίποτα για κανένα φιλί. Τι συμβαίνει εδώ, κύριε Μάρτιν;

Και ο Μάρτιν τι απάντηση είχε δώσει; Ότι, στο A Song of Ice and Fire, το κάθε κεφάλαιο είναι γραμμένο αποκλειστικά και μόνο από την οπτική γωνία ενός συγκεκριμένου χαρακτήρα. Επομένως, η Σάνσα θυμάται κάτι που δεν έγινε στην πραγματικότητα, κι αυτό δείχνει τη γενική νοητική της κατάσταση.

Δηλαδή, ο Μάρτιν προσπαθούσε να μας πείσει ότι η Σάνσα έχει παραισθήσεις... Θα μπορούσα, ίσως, να το δεχτώ αν είχε παραισθήσεις και αλλού μέσα στην ιστορία. Αλλά, από τη στιγμή που δεν έχει... ζονκ.

(Δυστυχώς, δεν έχω τώρα το link για τη συγκεκριμένη συνέντευξη, αλλά αν ψάξει κάποιος στο Διαδίκτυο, ίσως και να τη βρει. Πρέπει να έγινε γύρω στο 2005 – δεν είμαι απόλυτα σίγουρος.)

Όμως δεν είναι σημαντικό αυτό το θέμα, δεν αλλάζει τίποτα στην όλη ροή των γεγονότων του A Song of Ice and Fire· είναι της πλάκας, για τους πολύ φανατικούς της σειράς. Προσωπικά, δεν το είχα καν προσέξει μέχρι που αναφέρθηκε στο Διαδίκτυο, κι ακόμα κι όταν αναφέρθηκε δεν πήγα στα βιβλία για να το ψάξω, γιατί δεν με ενδιέφερε και τόσο.

Εξακολουθεί να με εκπλήσσει που κάποιοι, ως απλοί αναγνώστες, εντοπίζουν τέτοια σφάλματα – πράγματα που έχουν ξεφύγει και από τον συγγραφέα και από τον διορθωτή, αν κάποιος έχει κάνει επιπλέον διορθώσεις στο βιβλίο, όπως και γίνεται στις περισσότερες περιπτώσεις βιβλίων που εκδίδονται από μεγάλους εκδότες. Ο συγγραφέας, που έχει λιώσει το μυαλό του πάνω στη λογική της ιστορίας που γράφει, δεν προσέχει το λάθος. Ο διορθωτής, που είναι η δουλειά του να ψάχνει για τέτοια και άλλα λάθη, δεν προσέχει το λάθος.

Αλλά το προσέχει ένας τυχαίος τύπος που απλά γυρίζει σελίδες...

Καλύτερα να επιστρέψεις προς το ηθικό ερώτημα παραπάνω, προτού το μυαλό αρχίσει να παραπαίει.

---