ΣΚΕΨΕΙΣ

18/2/2025

Το Βιβλίο και η Αγορά, Μέρος 2
Και εστιαζόμαστε στα ντόπια προϊόντα...

 

Όσα έγραψα στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου ισχύουν κυρίως για τη διεθνή αγορά. Στην Ελλάδα δεν ισχύουν και τόσο. Πόσες φορές έχετε ακούσει εδώ να λένε σε συγγραφέα να «προσαρμοστεί στην Αγορά» ή να τον ρωτάνε «σε ποια αγορά απευθύνεται»; Ποτέ, ουσιαστικά.

Διότι δεν έχουμε Αγορά για τα βιβλία. Ναι μεν πωλούνται βιβλία αλλά κανένας συγγραφέας – ειδικά λογοτεχνίας – δεν μπορεί να ζήσει, ή να βγάλει αξιοσημείωτο εισόδημα, από αυτά. (Ή, αν κάποιος το καταφέρνει – που δεν ξέρω ποιος είναι – σίγουρα πρόκειται για εξαίρεση και ούτε κατά διάνοια μπορεί να θεωρηθεί κανόνας.)

Το γεγονός ότι δεν έχουμε ουσιαστικά Αγορά θα μπορούσες να πεις ότι, από μια μεριά, μας απελευθερώνει (παρότι μας χρεοκοπεί), αλλά δυστυχώς ούτε αυτό συμβαίνει. Η Αγορά που έχουμε είναι μια ψευδής αγορά βιβλίων η οποία βλάπτει τα βιβλία και τη λογοτεχνία αλλά με άλλο τρόπο. Δημιουργεί φαινόμενα που είναι μολυσματικά, θα μπορούσες να πεις.

Κατά πρώτον, υποτίθεται πως το να είσαι συγγραφέας «δεν είναι δουλειά». Υπάρχει η νοοτροπία «Άσε, παιδάκι μου, τώρα αυτές τις σαχλαμάρες και πιάσε καμιά πραγματική δουλειά». Και, εν μέρει, αυτό είναι σωστό, γιατί από κάπου, κάπως, πρέπει να βγάζεις χρήματα για να ζεις. Όμως δεν είναι γενικά σωστό· αποθαρρύνει τους συγγραφείς και, ως επακόλουθο, βλάπτει το βιβλίο. Πολλοί συγγραφείς, πολλοί που θα μπορούσαν να ήταν αληθινοί συγγραφείς, δεν τα καταφέρνουν εξαιτίας αυτής της κακιάς νοοτροπίας, λόγω κοινωνικών ή οικονομικών συνθηκών. Μια πιο καλή νοοτροπία για την (άσχημη) περίπτωση της χώρας μας θα ήταν «Βρες άλλο τρόπο να ζεις αλλά γράφε και συγχρόνως». Πόσο συχνά, όμως, το ακούς αυτό; Καθόλου συχνά.

Παρότι δεν υπάρχει ουσιαστική Αγορά, πολλοί ωστόσο γράφουν, και δεν βρίσκουν ανταπόκριση, πράγμα που δημιουργεί ένα άλλο κακό φαινόμενο: αυτό του εγωιστικά πεινασμένου συγγραφέα. Που έχει ως συνέπεια να δημιουργούνται διάφορες κλίκες συγγραφέων οι οποίες προσπαθούν να προωθούν μετά μανίας τα μέλη τους, αγνοώντας επιδεικτικά όλους τους άλλους συγγραφείς, και πιστεύοντας ότι έτσι θα καταφέρουν κάτι. Το φαινόμενο έχει επαναληφθεί χιλιάδες φορές, αλλά ποτέ δεν μαθαίνουν. Στο τέλος, φυσικά, δεν γίνεται τίποτα. Οπότε, οι περισσότεροι απ’αυτούς απλά απογοητεύονται, ή τσακώνονται αναμεταξύ τους, και πικραμένοι τα παρατάνε. Ίσως να φταίει και το ότι πολλοί δεν ήταν ποτέ πραγματικά συγγραφείς. Ο πραγματικός συγγραφέας δεν τα παρατά εύκολα. Αρκετοί απλώς γράφουν επειδή θέλουν κάπως να επιδειχτούν, να δείξουν ότι είναι «κάποιοι», ότι μπορούν κι εκείνοι «να το κάνουν». Δεν είναι καλός λόγος αυτός για να γράφεις λογοτεχνία – ή για να κάνεις οτιδήποτε, ίσως. Κάποιοι είναι εκείνο που, αστειευόμενος, ονομάζω «ο συγγραφέας της γκόμενας» (αν και δεν είναι απαραίτητα άντρας). Γράφουν προσπαθώντας να πιάσουν γκόμενα (ή γκόμενο) και μετά καταντάν παντρεμένοι και ξεχνάνε όσα έκαναν «για πλάκα» πριν – δηλαδή, το να γράφουν λογοτεχνία.

Όλα αυτά τα φαινόμενα σίγουρα δεν ωφελούν το βιβλίο ή τη λογοτεχνία· και είναι φαινόμενα τα οποία, ουσιαστικά, γεννά η προβληματική ελληνική Αγορά· γιατί, αφού δεν μπορείς να βγάλεις λεφτά γράφοντας βιβλία, τότε η συγγραφή «γίνεται για πλάκα», είναι «χόμπι», δεν είναι «αληθινή δουλειά». Γι’αυτό κιόλας οδηγούμαστε και σε άλλα, χειρότερα φαινόμενα.

Στο φαινόμενο «του ψώνιου», για παράδειγμα. Το ότι όλοι θεωρούν πως, για να γράφει λογοτεχνία κάποιος, πρέπει «λογικά» να είναι ψώνιο, δεν μπορεί να είναι σοβαρός: πρέπει να είναι κάποιος μαλθμάκας που θέλει να επιδειχτεί. Αυτό έχει ως επακόλουθο την ξεδιάντροπη εκμετάλλευση από τους εκδότες. Αν κάποιος πάει το βιβλίο του σε εκδότη, και δεν είναι ήδη τραγικά γνωστός ή δεν έχει κάποιο βύσμα μέσα στην επιχείρηση του εκδότη, τότε ο εκδότης (ή οι υπάλληλοί του) του ζητά να πληρώσει για να εκδοθεί το βιβλίο του. (Ακόμα και για τον ISBN ζητάνε λεφτά!) Αν ο καημένος ο συγγραφέας δεχτεί να κάνει τη συμφωνία, απλώς θα χάσει λεφτά. Τα έσοδα που θα έχει από τα βιβλία – ένα μέρος από τα συνολικά έσοδα, γιατί τα άλλα τα παίρνει ο εκδότης – δεν πρόκειται ποτέ να ισοσταθμίσουν το κόστος. Μπορεί αρχικά να αισθανθεί καλά, γιατί… ξέρεις… είναι τώρα σοβαρός συγγραφέας, αφού το βιβλίο του είναι εκεί, σε κάποιο ράφι (ασχέτως αν δεν το αγοράζει κανένας), και του έχει γίνει και μια παρουσίαση (ασχέτως αν ήρθαν μόνο η γκόμενά του και μερικοί φίλοι του). Μετά, όμως, θα αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι απλά ήταν θύμα… γιατί όλα αυτά δεν έχουν συνέχεια. Είναι κάτι λεφτά που τα πετάς, και τέλος.

Στο εξωτερικό – στις σοβαρές χώρες, τουλάχιστον – θεωρείται, παρεμπιπτόντως, κατάπτυστο ο εκδότης να ζητά λεφτά από τον συγγραφέα για να κυκλοφορήσει το βιβλίο του. Κανένας αξιόλογος εκδότης δεν το κάνει αυτό. Εδώ, όμως, στη χώρα του Κάτω Κόσμου, που είμαστε μπουντρούμι κατά βάση, θεωρείται «νορμάλ συμπεριφορά».

Και το ξέρω πως ο εκδότης έχει πολλά έξοδα και πως δεν τα βγάζει πέρα (κι εγώ εκδότης ήμουν κάποτε – ευτυχώς, όχι πλέον), αλλά και πάλι αυτή η νοοτροπία δεν είναι λογική. Ο συγγραφέας δίνει στον εκδότη το εμπόρευμά του. Ο εκδότης δεν του κάνει χάρη που το εκδίδει. Χωρίς τον συγγραφέα, ο εκδότης δεν θα είχε τι να κυκλοφορήσει. Ο συγγραφέας είναι σαν τον αγρότη: είναι ο βασικός παραγωγός. Από αυτόν ξεκινάνε τα πάντα. Δεν πρέπει να πληρώνει· πρέπει να τον πληρώνουν. Ο εκδότης είναι ένας έμπορος, ένας ενδιάμεσος· κανονικά, απλώς παίρνει ένα μέρος από τα έσοδα για την εξυπηρέτηση που προσφέρει στον συγγραφέα, να τυπώσει και να διακινήσει. Αυτά. Αυτό είναι το υγιές οικονομικό μοντέλο στην Αγορά του βιβλίου. Τα άλλα είναι νοσηρά.

Και τα νοσηρά ξεκινάνε από το γεγονός ότι δεν υπάρχει πραγματική Αγορά στην Ελλάδα. Και πάλι, όλα αυτά νομίζετε ότι κάνουν καλό στο βιβλίο; Φυσικά και όχι. Η (ανύπαρκτη ουσιαστικά) Αγορά στην Ελλάδα βλάπτει το βιβλίο.

Υπάρχει, επίσης, και το άλλο ενδεχόμενο: να τυπώσει ο συγγραφέας το βιβλίο μόνος σου και να το διακινήσει. Αν το κάνει αυτό, έχει μπλέξει απίστευτα· σας το λέω εκ πείρας. Από παλιά, κέρδος δεν έβγαινε έτσι. Ούτε καν τα έξοδά σου δεν μπορούσες να βγάλεις. Τώρα πλέον σε ληστεύει επισήμως και το Κράτος! Ελεύθερος επαγγελματίας που δεν έχει καθαρό κέρδος τουλάχιστον 15.000 € χρεώνεται από την Εφορία σαν να είχε 15.000 €. Και ποιος φαντάστηκε ποτέ ότι ανεξάρτητος εκδότης-συγγραφέας μπορεί ποτέ να έχει καθαρό κέρδος 15.000 € μέσα σε ένα έτος; Ούτε ένα γαμημένο ευρώ δεν έχει κέρδος. Ακούς εκεί 15.000…

Οπότε, αυτό είναι ακόμα ένα σκότωμα του βιβλίου και της λογοτεχνίας, μέσα στα τόσα άλλα σκοτώματα που τους έχει κάνει η Αγορά σε τούτη τη χώρα.

Στην Ελλάδα υπάρχει μια γενική αποθάρρυνση για να γράφεις. Αλλά, από την άλλη, υπάρχει και μια τρομερή πληθώρα βιβλίων. Τόσο τρομερή, μάλιστα, που δεν είναι δυνατόν ποτέ να τα απορροφήσει όλα η τόσο μικρή Αγορά· οι πραγματικοί αναγνώστες είναι ελάχιστοι, δυστυχώς. Αυτά δημιουργούν μια κατάσταση χάους, που δεν ξέρεις τι ακριβώς γίνεται – και ούτε κανένας ξέρει – και ούτε τα βιβλία μπορούν να κινηθούν όπως πρέπει· κι ακόμα κι όταν ψάχνεις για κάτι δεν μπορείς να το βρεις.

Επάνω σ’ολ’ αυτά πέφτει και μια γενική κοροϊδία σχετικά με «ευημερία» του βιβλίου, η οποία είναι καθαρά πλασματική. Σήμερα δεν ξέρω αν έχει απομείνει πλέον κανένα περιοδικό για το βιβλίο που να κυκλοφορεί σε χάρτινη μορφή στα περίπτερα (νομίζω πως έχει μείνει ένα που λέγεται, αν δεν κάνω λάθος, Literary Journal· αλλά δεν είμαι σίγουρος). Τα περισσότερα κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, και βάζουν τόσο πολύ υλικό που, αν δεν ήξερες την πραγματική κατάσταση στην Αγορά, θα έλεγες: «Ποπο, χαμός γίνεται στην Ελλάδα με τα βιβλία!»

Αλλά, φυσικά, είναι πλασματικό. Το βλέπεις αν κάνεις μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας, όπου πάρα πολλά βιβλιοπωλεία έχουν κλείσει, τα υπόλοιποι φυτοζωούν, και τα παλαιοβιβλιοπωλείο είναι σαφώς περισσότερα από τα κανονικά βιβλιοπωλεία. Εγώ, προσωπικά, δεν θυμάμαι από πότε έχω να αγοράσω βιβλίο από κανονικό βιβλιοπωλείο, και οι λόγοι είναι, πρώτον, ότι πολύ απλά δεν βρίσκω εκεί κάτι που να θεωρώ ενδιαφέρον και, δεύτερον, σπάνια πλέον πληρώνω πάνω από 5 ευρώ για να αγοράσω οποιοδήποτε βιβλίο, πόσω μάλλον κάποιο που δεν είμαι σίγουρος αν με ενδιαφέρει. Αυτό το χάος, που δεν βρίσκεις βιβλία που να σε ενδιαφέρουν και δεν ξέρεις κι αν υπάρχουν, ή πώς ακριβώς να τα αναζητήσεις, οφείλεται, γι’ακόμα μια φορά, στην αλαμπουρνέζικη Αγορά που υφίσταται στη χώρα μας. Κυκλοφορεί ό,τι νάναι, αποδώ κι αποκεί· προωθούνται όπως νάναι· δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στις πηγές ενημέρωσης· συγγραφείς εμφανίζονται κι εξαφανίζονται δια μαγείας· παλιά βιβλία μαζί με καινούργια, και κάμποσα μεταφρασμένα από πάνω. Ένα γενικευμένο μπάχαλο.

Και ρωτάω πάλι: Κάνουν όλα αυτά καλό στο βιβλίο; Στο βιβλίο, ως αντικείμενο, ως οντότητα, όχι ως εμπόρευμα (που ούτε και ως εμπόρευμα καλό τού κάνουν).

Φυσικά και δεν του κάνουν καλό.

Το βιβλίο χάνει το νόημά του, και η λογοτεχνία επίσης.

Μετά, αναρωτιόμαστε γιατί δεν υπάρχουν αναγνώστες. Μα… τι αναγνώστες να υπάρξουν μέσα από αυτό το χάος; Ο άλλος δεν ενθαρρύνεται να διαβάσει. Δεν ξέρει τι να διαβάσει. Είναι μπλεγμένος, σε σύγχυση. Δεν αισθάνεται να τον προσελκύει το βιβλίο· πάει καλύτερα στο YouTube να δει καμιά τσόντα.

Η Αγορά σκοτώνει τα βιβλία – και διεθνώς και εγχώρια.

Το διαδίκτυο είναι μια ευκαιρία αναγέννησης για το βιβλίο. Μπορεί να μην είναι σε χάρτινη μορφή, αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Το βιβλίο είναι το βιβλίο, είτε σε περγαμηνή είτε σε πάπυρο είτε σε χαρτί είτε σε οθόνη.

Το πρόβλημα είναι ότι η Αγορά έχει διεισδύσει ακόμα και στο διαδίκτυο (όπως ήταν αναμενόμενο). Οπότε πάλι έχεις πολλά αρνητικά φαινόμενα, τα οποία είναι περίπου τα ίδια για τη διεθνή αγορά, αλλά υπάρχει επιπλέον και η καινούργια νοοτροπία ότι «ο συγγραφέας πρέπει να προωθεί τον εαυτό του», ή να πληρώνει δεν-ξέρω-κι-εγώ-πόσα λεφτά για να τον προωθήσουν μέσα από το χάος του διαδικτύου. Γιατί, ακόμα και στη διεθνή αγορά, οι περισσότεροι συγγραφείς, φυσικά, παραπονιούνται ότι δεν βγάζουν λεφτά. Μπορεί τα πράγματα να μην είναι τόσο τραγικά όσο στην ελληνική αγορά – όπου οι πιθανότητες είναι μηδέν να βγάλεις λεφτά – όμως κι εκεί η κατάσταση δεν είναι καλή. Μη βλέπετε κάτι συγγραφείς όπως GRR Martin· αυτοί είναι εξαιρέσεις. Είναι ο ένας στα δέκα εκατομμύρια. Και σκεφτείτε μόνο σε πόσο μεγάλο κοινό απευθύνονται στη διεθνή αγορά. Είναι απέραντο το κοινό τους. Ουσιαστικά, δεν έχουν πολλή κίνηση, απλώς είναι τεράστια η Αγορά και μπορούν, κάπως, και τα βγάζουν πέρα.

Εδώ δεν ισχύει τέτοιο πράγμα. Εδώ η κατάσταση είναι αποτελματωμένη.

Ως «λύση», μπορεί κάποιοι να προτείνουν σε έναν συγγραφέα να γράφει μικρά βιβλία, ή «εύκολα» βιβλία, γιατί το ελληνικό κοινό «δεν διαβάζει». Μπορεί να ακούσεις ότι 500 σελίδες βιβλίο ο άλλος θέλει ένα χρόνο να το διαβάσει, και κάτι άλλα τέτοια ευτράπελα. Αυτά, επίσης, δεν κάνουν καλό στο βιβλίο – εκτός του ότι αμφίβολο είναι αν φέρνουν και κανένα ουσιώδες οικονομικό αποτέλεσμα. Καλό στο βιβλίο κάνει το να γράφει ο συγγραφέας ό,τι νομίζει πως θέλει να γράψει, και ο αναγνώστης να έχει την ελευθερία να επιλέξει τι θα διαβάσει και να έρχεται σε επαφή με πολλές διαφορετικές αναγνωστικές εμπειρίες που είναι της αρεσκείας του.

Η μόνη λογική οδός είναι το διαδίκτυο και η δωρεάν διάθεση των βιβλίων, ώστε και οι συγγραφείς να γράφουν, χωρίς πλασματικούς περιορισμούς, εκείνο που θέλουν, και οι αναγνώστες να βρίσκουν εύκολα εκείνο που ζητάνε να διαβάσουν.

Μπορεί να γίνει, αλλά και πάλι φαίνεται πως βρίσκουμε διάφορες «δυσκολίες», πολλές από τις οποίες είναι απλώς οι νοοτροπίες και οι αυταπάτες μας – όπως ότι «δεν είναι σοβαρό» το βιβλίο που βγαίνει δωρεάν στο διαδίκτυο και κάτι άλλα τέτοια γελοία.

Αυτά, φυσικά, δεν σημαίνουν και ότι οι συγγραφείς δεν πρέπει να πληρώνονται. Ασφαλώς και πρέπει να πληρώνονται για το έργο που παράγουν, ασχέτως αν το δίνουν δωρεάν. Γι’αυτό πρέπει να καλλιεργηθεί η νοοτροπία της δωρεάς: ότι διαβάζεις κάτι δωρεάν – διαβάζεις όσο θέλεις δωρεάν – αλλά είναι σωστό να δώσεις και κάτι στον συγγραφέα. Δεν χρειάζεται ο καθένας να δίνει μεγάλα πόσα· χρειάζεται πολλοί να δίνουν από λίγο. Οπότε, βέβαια, πάλι συναντάμε το πρόβλημα ότι δεν υπάρχουν αρκετοί αναγνώστες στην Ελλάδα...

Για να το αλλάξουμε, όμως, αυτό πρέπει πρώτα η κατάσταση με τα βιβλία να βελτιωθεί, να αποκτήσει ο αναγνώστης εμπιστοσύνη, και να συνειδητοποιήσει ότι είναι κάτι που του αρέσει, που του προσφέρει μια εμπειρία την οποία δεν μπορεί να του προσφέρει ούτε η τηλεόραση ούτε το YouTube ούτε οτιδήποτε άλλο.

---