ΣΚΕΨΕΙΣ

4/3/2025

Σουρεαλισμός και Φαντασία
Θέματα αντίληψης, προοπτικής, και προσέγγισης

 

Αρκετές φορές έχει τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει καμιά ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον σουρεαλισμό και τη φαντασία. Εγώ πλέον έχω καταλήξει ότι ίσως η διαφορά να είναι θέμα αισθητικής αλλά και προκαταλήψεων.

Όταν λέμε «φαντασία», εννοούμε ή την επιστημονική φαντασία – κόσμοι στο διάστημα, διαστημόπλοια, εξωγήινοι, και τα λοιπά – ή την ηρωική/επική φαντασία – αρχαϊκοί κόσμοι, αχανή δάση, μάγοι, δράκοι. Επίσης, εννοούμε οτιδήποτε μπορεί να υπάρξει ανάμεσα σε αυτές τις δύο ακραίες μορφές, καθώς και παραλλαγές τους (όπως, πχ, κάτι σαν το δικό μου Θρυμματισμένο Σύμπαν).

Όταν λέμε «σουρεαλισμός», το πράγμα αρχίζει να μπλέκει. Σουρεαλισμός μπορεί να είναι κάτι σαν τους πίνακες του Νταλί – δηλαδή, κάτι που, για τους περισσότερους από εμάς, δεν βγάζει κανένα νόημα αλλά απλά δημιουργεί μια κάποια αίσθηση. Στη λογοτεχνία, συχνότερα, ο σουρεαλισμός είναι περισσότερο μια αισθητική παρά οτιδήποτε άλλο. Αν και περιλαμβάνει φανταστικά στοιχεία, αυτά μπορεί να είναι πιο πολλά ή πιο λίγα, κατά περίπτωση. Για παράδειγμα, οι ιστορίες του Borges θεωρούνται σουρεαλιστικές· το ίδιο, όμως, και του William Burroughs, ο οποίος, συνήθως, περιλαμβάνει περισσότερα φανταστικά στοιχεία απ’ό,τι ο Borges. Σουρεαλιστικές είναι, επίσης, οι ιστορίες του Franz Kafka. Και ειδικά εκείνη η ιστορία με τον τύπο που μεταμορφώνεται σε κατσαρίδα έχει έκδηλα φανταστικά στοιχεία, αλλά μπορείς και να το θεωρήσεις «αλληγορία» ή ό,τι άλλο θέλεις, οπότε εμπίπτει κυρίως στον σουρεαλισμό, όχι στη φανταστική λογοτεχνία.

Και, γενικά, εκείνο που έχω προσέξει εγώ σχετικά με τον διαχωρισμό φαντασίας και σουρεαλισμού είναι ότι βασίζεται στην αισθητική. Αυτό είναι το πιο ουσιώδες κριτήριο. Αν και υπάρχει πολύς υποκειμενισμός. Ο Thomas Pynchon, ας πούμε, θεωρείται ότι γράφει σουρεαλισμό· αλλά κάτι βιβλία του όπως το Against the Day θυμίζουν ύποπτα φανταστική λογοτεχνία. Το Against the Day το λες σουρεαλισμό απλά και μόνο λόγω της αισθητικής του, ή επειδή το έγραψε ο Thomas Pynchon. Αλλιώς θα μπορούσες να το πεις και φανταστική λογοτεχνία. Ακόμα και επιστημονική φαντασία, αν είσαι φανατικός.

Ο σουρεαλισμός θεωρείται πιο highbrow, που λένε – πιο σοβαρός. Η φανταστική λογοτεχνία θεωρείται πιο lowbrow – λιγότερο σοβαρή. Για κάποιο λόγο.

Και η διαφορά τους, όπως είπα, πολλές φορές είναι καθαρά θέμα αισθητικής, ή θέμα ύφους του συγγραφέα.

Για παράδειγμα, μια ιστορία όπου εμφανίζεται ένας δράκος συνήθως ονομάζεται φανταστική λογοτεχνία. Μια ιστορία που περιγράφει συμβατικά γεγονότα αλλά με παράξενο τρόπο θεωρείται σουρεαλιστική (και είναι· δεν διαφωνώ). Τι γίνεται, όμως, όταν σε μια ιστορία εμφανίζεται ένας δράκος αλλά πάλι είναι γραμμένη με παράξενο τρόπο; Εδώ μπορεί να έχεις διάφορες απαντήσεις. Πολλές φορές εξαρτάται και από το ποιος το έχει γράψει. Αν το έχει γράψει ο Borges, θα ακούσεις ότι φυσικά και είναι σουρεαλιστικό. Είναι σοβαρό! Δεν είναι σαν αυτά τα... φανταστικά με τους δράκους και τέτοια πράματα. Αν το έχει γράψει ο GRR Martin, θα ακούσεις ότι είναι φαντασίας – και μάλλον είναι για τους φανς, όχι για πιο «σοβαρούς» αναγνώστες. Αν το έχει γράψει κάποιος «αμφιλεγόμενος» συγγραφέας όπως ο China Mieville, μπορεί ν’ακούσεις οτιδήποτε, πραγματικά.

Από την άλλη, ο διαχωρισμός μπορεί να εξαρτάται και από άλλους παράγοντες. Για παράδειγμα, αν ο δράκος εμφανίζεται στην ιστορία μας κάπως απροσδόκητα μέσα στον καθημερινό κόσμο, είναι πιο πιθανό να δεις να το λένε σουρεαλισμό. Αν ο δράκος βρίσκεται σε ένα αναλυτικά φτιαγμένο φανταστικό κόσμο, μάλλον θα ακούσεις να το ονομάζουν φανταστική λογοτεχνία.

Κι αν ο δράκος βρίσκεται σε έναν φανταστικό κόσμο αλλά η ιστορία είναι γραμμένη με παράξενο τρόπο;

Το πράγμα μπλέκεται ξανά.

Κι όσο το ψάχνεις τόσο πιο πολύ δεν βγάζει κανένα νόημα.

Εκτός από ένα: ο σουρεαλισμός είναι θέμα αισθητικής. Η φανταστική λογοτεχνία δεν είναι θέμα αισθητικής· είναι αυτό που είναι.

Κακώς υπάρχει ο διαχωρισμός. Ο σουρεαλισμός μπορείς να πεις ότι επικαλύπτει άλλα είδη, όπως τη φαντασία, απλά και μόνο με την παρουσία του. Δεν μπορείς να γράψεις «σουρεαλισμό», κατά τη γνώμη μου· δεν υφίσταται τέτοιο πράγμα. Μπορείς μόνο να γράψεις σουρεαλιστικά.

Οι ιστορίες του Borges είναι σουρεαλιστικές επειδή έτσι είναι γραμμένες. Δεν είναι αντικειμενικά σουρεαλιστικές. Ορισμένες, αν ήταν γραμμένες με άλλο τρόπο, θα ήταν ένα συμβατικό διήγημα. Ορισμένες άλλες, αν ήταν πάλι γραμμένες με άλλο τρόπο, θα ήταν φανταστική λογοτεχνία. Ή μπορεί να ήταν αστυνομικό ή μυστηρίου ή ιστορικό. Έχει γράψει διάφορα πράγματα ο Borges. Δεν είναι όλα τα ίδια. Απλώς όλα είναι σουρεαλιστικά γραμμένα. Είναι γραμμένα με τέτοιο τρόπο που δίνουν την αίσθηση ότι ξεφεύγουν από τη συμβατικότητα αλλά κυρίως λόγω προοπτικής, αντίληψης, και προσέγγισης του θέματος.

Και αυτός νομίζω πως είναι ο βασικός διαχωρισμός ανάμεσα στον σουρεαλισμό και σε οτιδήποτε άλλο, όσον αφορά τη λογοτεχνία. Η σουρεαλιστική λογοτεχνία έχει μια αλλοιωμένη, θα μπορούσες να πεις, προοπτική, αντίληψη, ή προσέγγιση του θέματος. Είναι σαν να έχεις πάρει ψυχοτρόπα προτού καταπιαστείς την ιστορία.

Η σουρεαλιστική γραφή έχει ένα είδος αλλοιωμένης νηφαλιότητας.

Η φανταστική λογοτεχνία μπορεί να είναι είτε σουρεαλιστική είτε όχι. Ο σουρεαλισμός και η φαντασία δεν είναι άλλα είδη. Και η οποιαδήποτε σύγκριση ανάμεσά τους είναι ανούσια. Είναι σαν να συγκρίνεις ένα είδος λίθου με ένα είδος φρούτου. Τι νόημα έχει μια τέτοια σύγκριση; Κανένα νόημα απολύτως, αφού το καθένα από αυτά τα πράγματα έχει τελείως διαφορετικές ιδιότητες και τελείως διαφορετική χρησιμότητα.

Ο διαχωρισμός, δε, που σχετίζεται με τη «σοβαρότητα» είναι ο πιο υποκριτικός απ’όλους τους διαχωρισμούς. Το αν κάτι είναι σουρεαλιστικό ή όχι δεν έχει καμία σχέση με την όποια «σοβαρότητά» του. Και η ίδια η έννοια της σοβαρότητας δεν είναι σοβαρή, γιατί εξαρτάται από το ποιος κρίνει και βάσει ποιων κριτηρίων – τα οποία επίσης πρέπει να αναρωτηθείς από ποιους έχουν τεθεί εκεί και για ποιους λόγους.

Αναμφίβολα, μπορεί κάτι να είναι πιο σοβαρό για πολλούς αναγνώστες ενώ κάτι άλλο λιγότερο σοβαρό. Αλλά έχει παρατηρηθεί αρκετές φορές να αποκαλούν σουρεαλισμό ό,τι απλώς θεωρούν σοβαρό ενώ φανταστική λογοτεχνία ό,τι θεωρούν «ασόβαρο». Πράγμα που είναι υποκριτικό και, ξεκάθαρα, ασόβαρο από μόνο του.

Επιστρέφουμε, οπότε, στον Thomas Pynchon και αναρωτιέμαι: Είναι, τελικά, το Against the Day φανταστική λογοτεχνία ή όχι; Ε, φυσικά και είναι! Απλώς είναι γραμμένο με σουρεαλιστικό τρόπο. Σε αντίθεση, ας πούμε, με τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, που δεν είναι γραμμένος με σουρεαλιστικό τρόπο παρότι έχει ύφος σαν από παραμύθια και μύθους. Είναι, ξεκάθαρα, θέμα αντίληψης, προοπτικής, και προσέγγισης.

---