ΣΚΕΨΕΙΣ

19/5/2018

Φανταστικές Ψυχικές Ασθένειες στη Λογοτεχνία
Πώς να επινοείς ασθένειες και «ασθένειες»

 

Σε αυτό το άρθρο μιλάω για το πώς μπορείς να φτιάχνεις φανταστικές ψυχικές ασθένειες ώστε να τις χρησιμοποιείς μέσα σε λογοτεχνικές ιστορίες. Ξεκινώ από την παραδοχή ότι σε άλλους κόσμους – όπως αυτούς της φανταστικής λογοτεχνίας – είναι εφικτό να υπάρξουν διαφορετικές ψυχικές ασθένειες απ’ό,τι στον κόσμο μας, ή διαφορετικές νοοτροπίες για τις ψυχικές ασθένειες.

Όπως θα έχουν καταλάβει όσοι με διαβάζουν εδώ και καιρό, δεν είμαι καθόλου υπέρ της ψυχιατρικής. Έχω γράψει παλιότερα και ένα αρκετά εμπεριστατωμένο άρθρο για την ψυχιατρική τυραννία. Θεωρώ πως η ψυχιατρική είναι ό,τι χειρότερο μετά την Ιερά Εξέταση. Όχι μόνο δεν κάνει καλό αλλά, μάλλον, κάνει κακό. Αυτό το άρθρο μπορεί να μην είναι, κατά βάση, για την ψυχιατρική αλλά για τις λογοτεχνικές φανταστικές ιστορίες, όμως υποχρεωτικά πρέπει να αναφερθώ και σε ορισμένα θέματα της ψυχιατρικής. Αν νομίζεις ότι οι απόψεις μου σε θίγουν τόσο ώστε να μη μπορείς να τις διαβάσεις, τότε ίσως θα έπρεπε να σταματήσεις εδώ.

Αν συνεχίσεις, συνεχίζεις έχοντας υπόψη σου όσα γράφω παραπάνω.

Δεν υπάρχει κανένας καλός ορισμός για το τι σημαίνει ψυχική ασθένεια, και δεν νομίζω ότι οι ψυχικές ασθένειες είναι καν ασθένειες. Η ονομασία είναι τελείως λανθασμένη. Η ασθένεια είναι κάτι το διαφορετικό. Κάτι που δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μας κάνει κακό και, μάλιστα, στις περισσότερες περιπτώσεις, μπορούμε να βρούμε εύκολα την αιτία του, τι το προκαλεί, είτε πρόκειται για κάποιο μικρόβιο είτε για οτιδήποτε άλλο. Για παράδειγμα, το κρυολόγημα και ο καρκίνος είναι ασθένειες. Αυτός που τα έχει δεν το αμφισβητεί ότι είναι ασθενής, και μπορούμε να βρούμε την αιτία τους – μικρόβιο, δυσπλασία των κυττάρων, και τα λοιπά. Κάποιος που είναι κρυολογημένος δεν υπάρχει περίπτωση να θέλει να μείνει κρυολογημένος. Είναι κάτι το ανεπιθύμητο που έχει προέλθει επειδή ο οργανισμός του έχει προσβληθεί από ένα μικρόβιο.

Οι υποτιθέμενες ψυχιατρικές ασθένειες δεν είναι το ίδιο. Κατά πρώτον, κανείς δεν ξέρει από πού προέρχονται, και ούτε και πολλές υποθέσεις γίνονται γι’αυτό. Απλά αποδεχόμαστε την ύπαρξη μιας «ψυχικής ασθένειας» επειδή ο υποτιθέμενος ασθενής επιδεικνύει μια παράξενη συμπεριφορά ή επειδή αισθάνεται κάτι το ασυνήθιστο ή έχει μια μη συνηθισμένη αντίληψη της πραγματικότητας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο ασθενής δεν θεωρεί απαραίτητα τον εαυτό του ασθενή· κάποιος άλλος – δήθεν ειδήμων – τον θεωρεί ασθενή. Αλλά ακόμα και στις περιπτώσεις που ο «ασθενής» θεωρεί τον εαυτό του ασθενή, πάλι δεν ξέρουμε τι ακριβώς είναι εκείνο που τον έχει προσβάλλει, ούτε πώς ακριβώς να το αντιμετωπίσουμε.

Υπάρχουν ασθένειες, όπως η μελαγχολία ή το άγχος, που το μόνο που μπορεί να τις καταστείλει άμεσα είναι τα ψυχιατρικά φάρμακα τα οποία, εν τέλει, βλάπτουν τον ασθενή αντί να τον βοηθάνε. (Δεν κάνω περισσότερες αναφορές για αυτό· όποιος θέλει μπορεί να το ψάξει στο Διαδίκτυο: είναι κοινή γνώση, όχι τίποτα το μυστικιστικό.) Και το μόνο που τα ψυχιατρικά φάρμακα κατορθώνουν είναι, όπως είπα παραπάνω, να καταστέλλουν. Δεν θεραπεύουν. Μονάχα εικασίες μπορούμε να κάνουμε για το τι προκαλεί τέτοιες «ασθένειες», και συνήθως είναι λανθασμένες, γιατί έχει τύχει να παρουσιάζονται και σε άτομα που «κανονικά» δεν έχουν λόγο να αισθάνονται άσχημα.

Κάποιες άλλες ψυχικές «ασθένειες» είναι ακόμα πιο αλλόκοτες, και η ψυχιατρική απλά τις κατατάσσει συλλήβδην στην κατηγορία της σχιζοφρένειας – η οποία είναι μια καθ’όλα φανταστική ασθένεια. Ακούει κάποιος φωνές; Είναι σχιζοφρενής. Βλέπει οράματα; Είναι σχιζοφρενής. Νομίζει ότι τον κυνηγάνε; Είναι σχιζοφρενής. Έχει αλλοιωμένη αντίληψη της πραγματικότητα; Είναι σχιζοφρενής.

Στην ουσία, η ψυχιατρική δεν ξέρει τι είναι η φανταστική ασθένεια που λέγεται σχιζοφρένεια, διότι δεν ξέρει ούτε τι είναι όλες οι υπόλοιπες υποτιθέμενες «ασθένειες». Κανείς δεν έχει καταλάβει ακόμα γιατί ορισμένοι άνθρωποι ακούνε φωνές, ή βλέπουν οράματα, για παράδειγμα. Αλλά το να βλέπεις οράματα ή να ακούς φωνές, απλά σημαίνει ότι βλέπεις οράματα ή ακούς φωνές· δεν σημαίνει ότι είσαι «ασθενής». Άλλο το ένα, άλλο το άλλο.

Το ίδιο ισχύει και για διάφορες καταστάσεις αλλοιωμένης αντίληψης. Απλά το άτομο αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα, σε κάποιες δεδομένες στιγμές ή διαρκώς, διαφορετικά από,τι έχουμε μάθει πως είναι το «κανονικό». Αυτό δεν πάει να πει ότι είναι άρρωστος, μόνο ότι αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα αλλιώς. Ότι βρίσκεται σε μια άλλη κατάσταση.

Η κατάσταση δεν είναι ασθένεια. Είναι κατάσταση. Δεν πρόκειται για ταυτόσημες έννοιες.

Σε πολλές μυστικιστικές ή μαγικές παραδόσεις, μάλιστα, αυτές οι καταστάσεις μη συμβατικής αντίληψης της πραγματικότητας θεωρούνται απαραίτητες για συγκεκριμένες τελετές. Και σε όλες τις θρησκείες τέτοιες καταστάσεις θεωρούνται ιερές. Στον Χριστιανισμό εκτός των άλλων.

Διαβάζουμε για αγίους που ακούνε φωνές, βλέπουν οράματα, «ταξιδεύουν» στον κάτω κόσμο, και παρόμοια. Τι έχει να πει η ψυχιατρική γι’αυτούς; Δεν λέει τίποτα γιατί φοβάται ότι οι παπάδες θα την κυνηγήσουν· αλλά, αν έπρεπε να μιλήσει, θα έλεγε ότι όλοι οι άγιοι, και ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός μαζί, είναι συλλήβδην παρανοϊκοί σχιζοφρενείς.

Γιατί, πολύ απλά, η σχιζοφρένεια είναι μια φανταστική ασθένεια. Μια εύκολη λύση για να κατατάσσει εκεί η ψυχιατρική ό,τι δεν μπορεί να καταλάβει. Ή ό,τι, ίσως, δεν θέλει να καταλάβει, και δεν κάνει καμιά προσπάθεια να καταλάβει.

Και μέχρι στιγμής όλες οι μέθοδοι «θεραπείας» της ψυχιατρικής θυμίζουν πιο πολύ μεσαιωνικά βασανιστήρια της Ιεράς Εξέτασης παρά οτιδήποτε άλλο. Δεν θεράπευσαν ποτέ κανέναν, και σε πολλούς έκαναν μεγάλο κακό.

Συν τοις άλλοις, οι ψυχικές ασθένειες χρησιμοποιούνται συστηματικά ως όπλο από διάφορους για να βγάλουν από τη μέση όσους δεν συμπαθούν ή δεν τους θέλουν μέσα στην κοινωνία που προσπαθούν να διαμορφώσουν.

Θεωρώντας όλα αυτά ως δεδομένα, θα μιλήσω για το πώς μπορείς να φτιάχνεις και να χρησιμοποιείς πλασματικές ψυχικές ασθένειες σε φανταστικούς κόσμους στους οποίους θέλεις να γράψεις λογοτεχνικές ιστορίες.

Άλλωστε, όσο φανταστικές κι αν είναι οι ψυχικές ασθένειες που θα επινοήσεις, ε δεν μπορεί να είναι και τόσο φανταστικές όσο αυτές της ψυχιατρικής!

Αν υπάρχει μία ασθένεια της ψυχής, είναι ο φόβος. Και το αναφέρω γιατί κι αυτό μού χρειάζεται σε όσα γράφω παρακάτω.

Ο Φόβος είναι η μόνη ασθένεια της ψυχής. Όλες οι άλλες δεν είναι παρά επακόλουθα του Φόβου. Το άγχος είναι, κατά βάση, φόβος, και η μελαγχολία επίσης. Και η «σχιζοφρένεια» φόβος είναι. Και οι διάφορες φοβίες, φυσικά, κι αυτές φόβος είναι. Ο Φόβος είναι ένας· οι εκφάνσεις του ποικίλες.

Πολλοί έχουν παρατηρήσει ότι ο Φόβος είναι το μοναδικό ουσιαστικό πρόβλημα της ψυχής.

Στο Dune, αυτή είναι η Λιτανεία Ενάντια στον Φόβο:

(Επίτηδες δεν το μεταφράζω στα ελληνικά. Κάποια πράγματα πρέπει να διαβάζονται στη γλώσσα που γράφτηκαν.)

Και ο Ρούζβελτ είχε πει:

(Δεν σημαίνει ότι συμφωνώ με την πολιτική του· απλά αναφέρω τι είπε για τον φόβο.)

Θεωρώ πως από εκεί μπορείς να ξεκινήσεις για να φτιάξεις οποιαδήποτε ψυχική ασθένεια μέσα στα πλαίσια μιας φανταστικής ιστορίας.

*

Κατά πρώτον, ας χωρίσουμε σε ορισμένες κατηγορίες τις ψυχικές ασθένειες που μπορείς να επινοήσεις. Υπάρχουν «ασθένειες» που δεν είναι ασθένειες· υπάρχουν «ασθένειες» που χρησιμοποιούνται ως όπλο εναντίον ατόμων· υπάρχουν διάφορες εκφάνσεις του Φόβου· και υπάρχουν και αρρώστιες του μυαλού ή της ψυχής που μπορούν να προκαλούνται από ποικίλες αιτίες σ’έναν φανταστικό κόσμο.

Δεν ισχυρίζομαι ότι ο τρόπος που αναφέρω είναι ο μοναδικός για να φτιάξεις πλασματικές ψυχικές ασθένειες. Απλά είναι ένας τρόπος στον οποίο έχω καταλήξει ύστερα από σκέψη και πειραματισμό.

Οι «ασθένειες» που δεν είναι ασθένειες είναι, στην πραγματικότητα, κάτι άλλο. Αναλόγως τον κόσμο για τον οποίο γράφεις, ίσως κάποιοι που έχουν ένα συγκεκριμένο ψυχικό ή πνευματικό χαρακτηριστικό να θεωρούνται «άρρωστοι» από όσους δεν τους καταλαβαίνουν ή δεν ξέρουν την αιτία του. Δεν είναι ανάγκη να πρόκειται για τα ίδια παρεξηγημένα πράγματα που ισχύουν για τη «σχιζοφρένεια». Δεν είναι ανάγκη το άτομο να ακούει φωνές ή να βλέπει οράματα. Μπορεί, αντιθέτως, το να βλέπεις οράματα ή να ακούς φωνές να θεωρείται κάτι το ιερό, όπως και σε πολλές θρησκείες ή αρχαίες παραδώσεις, ή ακόμα και σε σύγχρονες παραδώσεις πέρα από τα συμβατικά πλαίσια της παγιωμένης κοινωνίας. Αλλά δεν είναι υποχρεωτικό να χρησιμοποιήσεις τέτοια πράγματα σ’έναν φανταστικό κόσμο. Άσε το μυαλό σου να εξερευνήσει διάφορες εναλλακτικές καταστάσεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «ασθένειες» από κάποιους.

Για παράδειγμα, μια γυναίκα έχει τη μανία να φορά γάντια και μετά δεν μπορεί να τα βγάλει. Φαίνεται να τα τραβά αλλά, πολύ απλά, δεν βγαίνουν. Όταν όμως κάποιος άλλος τής τα τραβήξει, τα βγάζει κανονικά. Γιατί; Προφανώς είναι ψυχικά άρρωστη, σωστά; Έτσι νομίζουν πολλοί. Αλλά στην πραγματικότητα φταίει κάτι άλλο: μια μπλοκαρισμένη πληροφορία μες στο μυαλό της που της λέει ότι πρέπει να κρύβει τα χέρια της γιατί υπάρχουν κάποιοι που μπορούν να δουν μια γυαλάδα γύρω τους και να τη στοχοποιήσουν. Τα ίδια τα χέρια, με τις ενέργειες που κρύβουν εντός τους, είναι που συγκρατούν τα γάντια επάνω τους ώστε η ίδια να μη μπορεί να τα βγάλει.

Οι «ασθένειες» που χρησιμοποιούνται ως όπλο εναντίον ατόμων είναι κι αυτές ψεύτικες ασθένειες που έχουν κατασκευαστεί έτσι ώστε να κρατούνται υπό έλεγχο κάποια άτομα ή και μια μερίδα της κοινωνίας. Ή, ίσως, μια ολόκληρη κοινωνία γενικά. Αυτό μη νομίζεις ότι είναι κάτι που δεν ισχύει και στην πραγματικότητα. Εν μέρει ισχύει και, μάλιστα, σε μεγάλο βαθμό. Ορισμένες συμπεριφορές, για παράδειγμα, βαφτίζονται sociopathic απλά και μόνο επειδή τα άτομα που τις επιδεικνύουν δεν συμμορφώνονται με τη γενικότερη δομή της κοινωνίας χωρίς κατά τα άλλα να κάνουν τίποτα το επιβλαβές για τους υπόλοιπους. Και αρκετοί δημοσιογράφοι έχουν κυνηγηθεί, δήθεν ως «παράφρονες», ενώ η αλήθεια είναι πως απλά ενόχλησαν τα λάθος άτομα, κι αυτή ήταν η μόνη «τρέλα» τους.

Μπορείς να σκεφτείς πολλές τέτοιες «ασθένειες» για να συμπεριλάβεις σε λογοτεχνικές ιστορίες και φανταστικούς κόσμους. Άσε το μυαλό σου ελεύθερο και οι ιδέες είναι άπειρες. Μπορεί να έχεις, για παράδειγμα, μια πόλη όπου θεωρείται παραφροσύνη το να φοράς κουκούλα ή μάσκα, ή οτιδήποτε κρύβει το πρόσωπο ή το ρίχνει στη σκιά. Ονομάζεται προσωποφοβία από τους αρμόδιους. Υποτίθεται ότι δείχνει πως το άτομα, με αυτό τον τρόπο, επιδεικνύει υποσυνείδητες τάσεις προς αναρχία και καταστροφή. Στην πραγματικότητα, το Συμβούλιο της πόλης έχει δημιουργήσει την προσωποφοβία για να ελέγχει πιο εύκολα την πόλη η Φρουρά. Για να είναι πιο δύσκολο να κρυφτείς.

Οι διάφορες εκφάνσεις του Φόβου μπορούν να αποτελέσουν ασθένειες πολλών ειδών. Ξέχνα τις συνηθισμένες και γνωστές, όπως η υψοφοβία, η αγοραφοβία, και τα λοιπά. Φτιάξε δικές σου. Μπορούν, αληθινά, να είναι ατελείωτες – οτιδήποτε έχεις τη δυνατότητα να διανοηθείς. Ίσως κάποιος να πάσχει από «πληκτροφοβία», και να φοβάται να πατήσει πλήκτρα επάνω σε μηχανικά συστήματα. Το ερώτημα εδώ είναι γιατί υφίστανται αυτές οι φοβίες. Στην πραγματικότητα, στον κόσμο μας, δεν το ξέρουμε. Λέγονται διάφορες θεωρίες ότι, πχ, έχεις υψοφοβία επειδή όταν ήσουν μικρός παραλίγο να γλιστρήσεις και να πέσεις από την ταράτσα. Αλλά υπάρχουν και πάμπολλες περιπτώσεις ανθρώπων που δεν έχουν κανέναν καλό λόγο στο ιστορικό τους για να έχουν υψοφοβία. Τι προκαλεί τις φοβίες; Ορισμένοι ισχυρίζονται πως είναι «γραμμένες» στο DNA σου. Ορισμένοι κάνουν μη συμβατικές υποθέσεις, όπως ότι προέρχονται από παράξενα όνειρα ή από ανόργανες οντότητες που η επιστήμη δεν μπορεί να εντοπίσει με τις μεθόδους της.

Ό,τι κι αν ισχύει εδώ, στον πλανήτη Γη, σ’έναν φανταστικό λογοτεχνικό κόσμο μπορεί να χρησιμοποιήσεις όποια δικαιολογία θέλεις για τις φοβίες. Ίσως να είναι κατάρες από τους θεούς, ή επιδράσεις πνευματικών οντοτήτων· ή κάτι το πολύ πιο συνηθισμένο, όπως επακόλουθα μιας τραυματικής εμπειρίας. Ή ίσως κανείς να μην ξέρει τι προκαλεί μια συγκεκριμένη φοβία.

Αλλά πάντα να είσαι δημιουργικός. Ένας λογοτεχνικός χαρακτήρας μπορεί να έχει υποδηματοφοβία (να μη θέλει να φορέσει παπούτσια), ή μαυροφοβία (να φοβάται το μαύρο χρώμα). Ή μπορεί να φοβάται ένα συγκεκριμένο είδος όντων του φανταστικού κόσμου, ή ένα είδος ήχου.

Επιπλέον, πολλές άλλες ψυχικές ασθένειες πιθανώς να βασίζονται στον Φόβο, χωρίς αυτό να είναι άμεσα φανερό. Για παράδειγμα, κάποιος νομίζει ότι είναι τρελός επειδή όποτε μπαίνει σ’ένα παλιό σπίτι κάτι το αόρατο εκεί μέσα τού μιλά. Το ότι είναι «τρελός» τού έχει γίνει εμμονή και τον ταλαιπωρεί. Αλλά όταν τελικά ξεπερνά τον φόβο του και μπαίνει στο σπίτι και κάθεται και ακούει αυτό το πνεύμα επί ώρες να του μιλά, η «ασθένεια» τού περνά.

Σ’ένα φανταστικό κόσμο μπορούν, επίσης, να υπάρχουν διάφορες άλλες παράξενες ασθένειες του μυαλού ή της ψυχής που προκαλούνται από ποικίλες αιτίες ή είναι εκ γενετής. Εδώ δεν υπάρχει χάρτης. Δεν υπάρχει τίποτα για να το συγκρίνεις με ασθένειες του δικού μας κόσμου. Για παράδειγμα, κάποιος μπαίνει σ’έναν απαγορευμένο ναό και, έκτοτε, όποτε ακούει το όνομα του θεού αυτού του ναού, ένα παράξενο σημάδι καλύπτει το πρόσωπό του, σχεδόν σαν μάσκα.

Μην ξεχνάς, τέλος, ότι μπορούν να υπάρξουν και περιπτώσεις «μαζικής υστερίας», όπως είθισται να τις ονομάζουν. Ορισμένες από αυτές, ακόμα και στον δικό μας κόσμο, είναι πολύ αλλόκοτες και κανείς δεν ξέρει πώς προκαλούνται – ή, αν ξέρει, δεν λέει. Ίσως, σ’ένα φανταστικό σκηνικό, μια οντότητα να πέρασε πάνω από μια περιοχή ρίχνοντας τη σκιά της εκεί αλλά χωρίς η ίδια η οντότητα να είναι ορατή, και όλοι οι κάτοικοι της περιοχής ξαφνικά νομίζουν ότι μπορούν να πετάξουν. Πηδάνε από μπαλκόνια κι από ταράτσες, και σκοτώνονται. Ελάχιστοι απομένουν, και κατοικούν πλέον μόνο κάτω από τη γη. Τι έγινε εδώ; Τρελάθηκαν συλλήβδην; Κάτι έριξε αυτή η παράξενη σκιά που αλλοίωσε τα μυαλά τους;

Όλες αυτές είναι τελείως τυχαίες ιδέες που μου έρχονται τώρα, επιτόπου, καθώς γράφω. Οπότε, εννοείται πως δεν είναι και τόσο καλές. Αλλά θέλω να δείξω το πόσο απλό είναι να σκεφτείς φανταστικές ψυχικές ασθένειες. Άλλωστε, όλες οι ψυχικές ασθένειες είναι, ουσιαστικά, φανταστικές. Στην πραγματικότητα, μόνο ψυχικές καταστάσεις υπάρχουν.

---