ΣΚΕΨΕΙΣ

13/11/2012

Πολιτική Ορθότητα και Λογοτεχνία
Οι δύο δρόμοι και ο τρίτος

Όλες οι εποχές έχουν το political correct τους: το πολιτικώς ορθό: ή, όπως αλλιώς το λέμε, το κοινώς αποδεκτό. Κάποιες φορές, δεν σχετίζεται άμεσα με τον Νόμο· άλλες φορές σχετίζεται άμεσα με τον Νόμο. Μην ξεχνάμε πως υπήρχαν και εποχές που αν διαφωνούσες με την «πολιτική ορθότητα» της Εκκλησίας, για παράδειγμα, οι θεοσεβούμενοι αυτοί άνθρωποι σε έδεναν επάνω σ’έναν πάσσαλο και σε έκαιγαν ζωντανό. Σε άλλες πάλι εποχές, κάτι άλλοι «ελευθερόφρονες» κύριοι μπορεί να σε εξόριζαν σε κάποιο ξερονήσι επειδή διαφωνούσες με τις πεποιθήσεις τους. Και δεν αναφέρομαι καν στους ακόμα πιο καλοκάγαθους ανθρώπους που μπορεί να σε έριχναν μέσα σ’ένα φούρνο για παραγωγή σαπουνιού...

Σήμερα θέλουμε να λέμε πως είμαστε πιο πολιτισμένοι. Δεν κάνουμε και τέτοια. Ευτυχώς. Ωστόσο, αν κάποιος πάει κόντρα με την πολιτική ορθότητα της εποχής μας, σε πολλές περιπτώσεις τον χλευάζουν, τον βρίζουν, του φέρονται ρατσιστικά. Ασκούν, γενικώς, τον φασισμό του όχλου.

Είπαμε: είμαστε πολιτισμένοι.

Ίσως να τα παραλέω λιγάκι. Αλλά λιγάκι μόνο. Διότι έχουμε, όντως, δει πολλά τέτοια φαινόμενα να συμβαίνουν, και στην Ελλάδα και διεθνώς.

Η λογοτεχνία, όπως κι όλες οι τέχνες, είχε πάντα προηγούμενα με την πολιτική ορθότητα της εκάστοτε εποχής. Όταν γράφεις πάντα υπάρχουν δύο δρόμοι να ακολουθήσεις: αυτόν της πολιτικής ορθότητας, κι αυτόν που δεν είναι και τόσο πολιτικά ορθός. Δεν έχει σημασία αν το κάνεις συνειδητά ή όχι. Συμβαίνει, θέλοντας και μη. Ακούσια. Πιάσε και γράψε τυχαία μια παράγραφο: αυτή η παράγραφος ή θα είναι κοινώς αποδεκτή (άρα πολιτικώς ορθή) ή δεν θα είναι και τόσο κοινώς αποδεκτή (άρα, μη πολιτικώς ορθή).

Νομίζω πως αυτό είναι σπάνια ένα θέμα που κάποιος σκέφτεται τις πρώτες του ημέρες ως συγγραφέας. Ειδικά αν έχει ξεκινήσει να γράφει σε μικρή ηλικία. Τότε, απλά γράφεις. Αργότερα, αν θέλεις, προσαρμόζεις το γράψιμό σου σύμφωνα με κάποια πολιτικά πρότυπα. Ή όχι. Αλλά, αν όχι, κι αυτή, δυστυχώς, πολιτική απόφαση είναι.

Επομένως, τίθεται ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα σε όποιον θέλει να γράψει λογοτεχνία (ή οτιδήποτε – ή αν θέλει να ασκήσει κάποια άλλη τέχνη): Τι κάνεις με την πολιτική ορθότητα; Πας με το ρεύμα του κοινώς αποδεκτού; Πας κόντρα στο ρεύμα του κοινώς αποδεκτού; Πας όπως, κατά περίσταση, σου καπνίσει;

Η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι καθαρά υποκειμενική για τον καθένα, σίγουρα. Δεν υπάρχει μία απάντηση, αλλά πολλές.

Προσωπικά, συνήθως, κάνω ό,τι μου καπνίσει. Δεν ακολουθώ την πολιτική ορθότητα, αλλά ούτε πάω και, εσκεμμένα, κόντρα. Για μένα, το να πηγαίνεις εσκεμμένα κόντρα είναι σαν να πηγαίνεις εσκεμμένα με το ρεύμα. Είναι... εσκεμμένο, προφανώς. Δεν κατακρίνω τις άλλες δύο αποφάσεις· απλώς αυτό πιστεύω πως μου ταιριάζει περισσότερο. Και, για να είμαι ειλικρινής, δεν καταλαβαίνω ούτε αυτούς που είναι αδιόρθωτα πιστοί στην πολιτική ορθότητα ούτε αυτούς που είναι αδιόρθωτα ενάντιοι.

Αν είσαι πιστός στο ρεύμα, κερδίζεις πιο εύκολα ακόλουθους που πάλι είναι του ρεύματος. Πράγματι. Και επίσης, δεν έχεις πολλές αντιπαλότητες – εκτός από αυτούς που είναι κόντρα στο ρεύμα. Γενικά, τίποτα το ενδιαφέρον ή αξιοσημείωτο δεν γίνεται.

Αν είσαι κόντρα στο ρεύμα, σε αγαπάνε αυτοί που είναι κόντρα στο ρεύμα, αλλά σε αντιπαθούν αυτοί που είναι υπέρ του ρεύματος. Πιθανώς να είσαι και πολύ δημοφιλής, απλά και μόνο επειδή παρουσιάζεις μια αμφιλεγόμενη φιγούρα. Γενικά, τίποτα το ενδιαφέρον ή αξιοσημείωτο δεν γίνεται.

Και οι δύο αυτές όχθες είναι μονόπλευρες, και περιορίζουν, επιπλέον, και τη θεματολογία των λογοτεχνικών σου κειμένων. Αυτό, φυσικά, ισχύει αν έχεις αποφασίσει ότι «εγώ θα γράφω έτσι» και το ακολουθείς πιστά. Αλλιώς, κάνεις ό,τι κάνω κι εγώ: εν ολίγοις, γράφεις ό,τι σου καπνίσει.

Όσον αφορά τη λογοτεχνία, δεν ήμουν ποτέ υπέρ της πολιτικής ορθότητας αλλά ούτε και κατά. Σ’αυτά που διαβάζω, προτιμώ να μην υπάρχει και πολύ πολιτική ορθότητα. Ο λόγος είναι απλός: Προσφέρουν περισσότερη τροφή για σκέψη, από τα βιβλία που ακολουθούν τις διδαχές του κοινώς αποδεκτού και είναι ρομποτοειδώς γραμμένα. Σ’αυτά που γράφω, πορεύομαι πάντοτε στον δρόμο όπου με οδηγεί η ιστορία μου. Αν κάνω κάτι άλλο, μου φαίνεται ψεύτικο και βαρετό. Ορισμένες φορές, έτσι, ακολουθώ την πολιτική ορθότητα της εποχής, αλλά όχι εσκεμμένα. Για παράδειγμα, κάποτε ένας γνωστός μου με είχε κατηγορήσει ότι βάζω πολλές γυναίκες στα βιβλία μου. Πράγματι, βάζω αρκετές γυναίκες στα βιβλία μου. Κατά σύμπτωση, είναι – σήμερα – πολιτικώς ορθό να έχεις στα βιβλία σου γυναίκες που παίζουν βασικό ρόλο στην πλοκή. Προσωπικά, όμως, δεν το έκανα ποτέ για να ακολουθήσω την πολιτική ορθότητα. Απλώς, καθώς γράφω, αυτοί οι χαρακτήρες παρουσιάζονται μέσα στην ιστορία μου. Δεν κάθομαι να σκεφτώ: «θα έχω τρεις άντρες σ’αυτή την ιστορία, επομένως πρέπει να έχω και τουλάχιστον δύο γυναίκες για να το παίξω φεμινιστής»· απλώς, συνήθως, τυχαίνει να έχω και δύο γυναίκες γιατί παρουσιάζονται μέσα από την πλοκή. Στο μυαλό εκείνου του γνωστού μου, τότε, δεν ήταν πολιτικώς ορθό να έχω πολλές δραστήριες γυναίκες στα βιβλία μου. Για εκείνον, οι γυναίκες έπρεπε να έχουν δευτερεύοντα ρόλο. Το γιατί ποτέ δεν το κατάλαβα.

Κι εκεί είναι κι ένα από τα πιο βασικά προβλήματα της πολιτικής ορθότητας. Κάποιος θέλει ένα πράγμα Χ και κάποιος θέλει ένα πράγμα –Χ· κι οι δύο έχουν τους λόγους τους αλλά, σε τελική ανάλυση, είναι θέμα γούστου. Μερικές φορές, πιθανώς να είναι και θέμα πολιτικής ή κοινωνικής σκοπιμότητας. Για παράδειγμα, σήμερα στο εξωτερικό, κυρίως στην Αμερική, θεωρείται τελείως απαράδεκτο να γράψεις λογοτεχνία που υποβιβάζει τους μαύρους ή άλλη μειονότητα. Και παρότι συμφωνώ απόλυτα ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίσοι – χωρίς καμία εξαίρεση – δεν συμφωνώ, ωστόσο, ότι πρέπει να εξαφανίσουμε κάθε είδους λογοτεχνία που παρουσιάζει ένα εναλλακτικό μοντέλο, όσο κοινωνικά κακό κι αν είναι. Άλλωστε, όταν διαβάζεις λογοτεχνία, ξέρεις – ή, τουλάχιστον, πρέπει να ξέρεις – ότι πρόκειται για κάτι το πλαστό, όχι για κάτι το αληθινό. Είναι μια διανοητική άσκηση, ψυχαγωγικής φύσης· δεν είναι οδηγίες για το πώς να ζεις στην καθημερινότητά σου.

Ένα άλλο, παρόμοια ευαίσθητο θέμα, ιδιαιτέρως στο εξωτερικό, είναι αυτό των βιασμών. Βιασμοί απαγορεύονται στη λογοτεχνία. Συγγραφέας που γράφει για βιασμούς διώκεται με πέτρες, λοστούς, και αναμμένες δάδες. Ωστόσο, δεν πειράζει αν γράφεις για διαμελισμούς, ξεκοιλιάσματα, ακρωτηριασμούς, αποκεφαλισμούς, ξυλοκοπήματα, και άλλα τέτοια όμορφα πράγματα. Ο βιασμός απαγορεύεται. Θέμα πολιτικής ορθότητας. Απαράδεκτο, κατά τη γνώμη μου. Εννοείται πως δεν θεωρώ ότι ο βιασμός είναι κάτι το ηθικό, ούτε καν κάτι το ανθρώπινο. Όμως, επειδή εγώ μπορεί να είμαι ηθικός ως άνθρωπος, δεν σημαίνει ότι και η λογοτεχνία μου πρέπει να είναι ηθική. Γιατί, αν ήταν έτσι, τότε δεν θα έπρεπε να γράφω ούτε για πολέμους, ούτε για ξυλοδαρμούς, ούτε για ακρωτηριασμούς, ούτε για συκοφαντίες, ούτε για ψεύτες, ούτε για κλέφτες. Και τι θα έγραφα, μετά; Λαγουδάκια που χορεύουν χαρούμενα σ’ένα λιβάδι; Θα βαριόμουν πολύ σύντομα.

Εκείνο που θέλω να πω είναι ότι είναι ανόητο να βάζεις φραγμούς στη λογοτεχνία, ή σε οποιαδήποτε τέχνη, επειδή νομίζεις ότι αυτό που γράφεις μπορεί, ίσως, να προσβάλλει κάποιους. Μα ούτως ή άλλως οτιδήποτε κι αν γράψεις κάποιος θα βρεθεί να προσβληθεί! Δεν γίνεται αλλιώς· αυτή είναι η φύση της πραγματικότητας. Δεν συμφωνούν όλοι σε όλα. Κι αλίμονο αν συμφωνούσαν. Θα ήταν τραγικά ύποπτο.

Δε νομίζω ότι καν υπάρχει λόγος να αναφέρω το πρόσφατο περιστατικό με τη Χρυσή Αυγή Μαύρη Δύση και την παράσταση Corpus Christi. Προσωπικά, δεν έχω δει την παράσταση και ούτε με ενδιαφέρει ιδιαίτερα να τη δω. Δεν ξέρω αν είναι καλή, ή αν είναι κακή. Έχω καταλάβει γιατί θεωρούν πως προσβάλλει τη Χριστιανική Θρησκεία. Εκείνο που δεν κατάλαβα είναι γιατί τόση φασαρία για το θέμα. Αν κάτι θεωρείς ότι σε προσβάλλει, τράβα και δες κάτι άλλο! Εντάξει, αν θέλεις ασχολήσου κιόλας, αποδοκίμασέ το (η Εκκλησία ήδη το έκανε), αλλά μέχρι εκεί. Οτιδήποτε άλλο προσβάλλει κάτι πολύ πιο βασικό από την οποιαδήποτε θρησκεία και τα οποιαδήποτε ιδεώδη. Προσβάλλει τον ίδιο τον άνθρωπο. Ο καθένας έχει δικαίωμα να παρουσιάζει ό,τι γουστάρει. Εσύ τι δικαίωμα έχεις να επιβάλλεις στον άλλο τι θα παρουσιάζει και τι όχι; Κι εμένα με προσβάλλει η ύπαρξη της Χρυσής Αυγής Μαύρης Δύσης· πρέπει αύριο να πάω να βάλω βόμβα στα γραφεία τους; (Κανονικά, βέβαια, ένα αντιδημοκρατικό κόμμα δεν θα έπρεπε να υπάρχει σε μια δημοκρατική Βουλή, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα...)

Ακόμα χειρότερα είχαν κάνει οι Μουσουλμάνοι πρόσφατα για εκείνο το φιλμάκι που πρόσβαλλε τον Μωάμεθ. Δεν είμαι ενάντια στις διαμαρτυρίες. Αν κάτι μάς προσβάλλει, λογικό είναι να διαμαρτυρόμαστε. Είμαι, όμως, ενάντια στις βιαιοπραγίες και στην προσπάθεια επιβολής λογοκρισίας. Δεν είναι δυνατόν να ζήσεις επάνω σ’αυτό τον κόσμο χωρίς να δεις τίποτα που να σε προσβάλλει με κάποιον τρόπο. Αλλά μπορείς, τουλάχιστον, να ζήσεις ειρηνικά παρά τα πράγματα που σε προσβάλλουν. Σε τελική ανάλυση, είσαι κι εσύ ελεύθερος να λες τα δικά σου – όποιον κι αν τυχαίνει να προσβάλλουν. Αν ήταν αλλιώς, θα ήμασταν ζούγκλα: ο ένας θα σκότωνε τον άλλο επειδή προσβλήθηκε από κάτι που άκουσε από αυτόν, και το όλο σκηνικό θα θύμιζε τις Σταυροφορίες και την Ιερά Εξέταση.

Επιπλέον, αν όλοι οι δημιουργεί στον κόσμο ακολουθούν στάση πολιτικής ορθότητας, τότε τι το ενδιαφέρον και διανοητικά προκλητικό μπορεί ποτέ να καταφέρουν να παράγουν; Αν το μόνο που κάνεις είναι να ακολουθείς το ρεύμα, τότε αποκλείεται ποτέ να δημιουργηθεί κάποιο καινούργιο ρεύμα, και θα ζούμε διαρκώς μέσα σε έναν βάλτο. Πράγμα που, λίγο ώς πολύ, συμβαίνει στις μέρες μας. Δεν γίνονται και τόσα ενδιαφέροντα πράγματα όσα, ας πούμε, έγιναν την περίοδο ’60-’80. Παρότι τώρα έχουμε ένα τρομερό εργαλείο στα χέρια μας – το διαδίκτυο. Τα πάντα δείχνουν, ύποπτα, να λιμνάζουν στον χώρο της τέχνης.

Όπως είπα και πριν, δεν είμαι φανατικά κατά της πολιτικής ορθότητας. Αλλά ούτε και υπέρ είμαι. Πιστεύω στην ελευθερία της έκφρασης: στο να ακολουθείς την έμπνευση που έχεις ώς εκεί που μπορεί να σε οδηγήσει, είτε είναι μέσα στα κοινώς αποδεκτά πλαίσια είτε λίγο (είτε πολύ) παραπέρα. Κι αν κανείς δώσει λίγη σημασία, νομίζω πως εύκολα θα διακρίνει ότι τα περισσότερα σημαντικά και ενδιαφέροντα έργα τέχνης δεν ακολουθούσαν την πολιτική ορθότητα της εποχής τους. Αμφισβητούσαν την εποχή. Αμφισβητούσαν την κοινωνία. Αμφισβητούσαν τη θρησκεία. Η καλή λογοτεχνία είναι τροφή για σκέψη. Όταν η λογοτεχνία γίνεται διαφημιστική προπαγάνδα του κοινώς αποδεκτού, τότε έχεις χούντα.

---