ΣΚΕΨΕΙΣ

18/1/2023

Περί Γραφής: Στο Βάθος της Αφήγησης
Κάνε βουτιά και θα πας βαθιά

 

Δεν έχετε ακούσει αρκετές φορές να λένε ότι η τάδε ιστορία (είτε μυθιστόρημα είτε διήγημα) δεν έχει βάθος; Δεν έχετε ακούσει να σας λένε, αν είστε συγγραφέας, ότι καλά είναι αυτά που γράφεις αλλά δεν έχουν αρκετό βάθος; Ή ο τάδε γράφει καλά αλλά οι ιστορίες του, ή οι χαρακτήρες του, δεν έχουν βάθος;

Τι εννοούν με αυτό το «βάθος»;

Η αλήθεια είναι πως πολλοί δεν ξέρουν τι ακριβώς εννοούν, ενώ οι υπόλοιποι έχουν μια σχετική εντύπωση τού τι είναι «βάθος» σε μια λογοτεχνική ιστορία. Κάποιοι νομίζουν ότι είναι το υπόβαθρο, το ιστορικό, των χαρακτήρων: το να ξέρουμε τι έκανε ο ήρωες στην παιδική του ηλικία, ή πόσους γάμους έχει κάνει, ή πότε τον έδειρε η μάνα του και του άφησε εκείνη την ουλή στο πλάι του μηρού. Κάποιοι νομίζουν ότι βάθος είναι το υπόβαθρο του φανταστικού κόσμου στον οποίο διαδραματίζεται η ιστορία (ο κόσμος είναι πάντα φανταστικός, ακόμα και στη συμβατική λογοτεχνία· απλώς το μέγεθος αλλάζει), οι λεπτομέρειες και τα λοιπά.

Τίποτα από αυτά δεν είναι το «βάθος». Το βάθος δεν είναι κάτι που μπορεί να οριστεί εύκολα. Ίσως μια ιστορία να μην έχει κάτι από αυτά που αναφέρω παραπάνω αλλά να δίνει μια τρομερή αίσθηση βάθους, παρότι ποτέ δεν μαθαίνουμε για το παρελθόν του βασικού χαρακτήρα και το φανταστικό σκηνικό μοιάζει σκιώδες και ονειρικό.

Με τέτοια δεδομένα, τι μπορεί να θεωρηθεί «βάθος» σε μια λογοτεχνική ιστορία, και πώς διακρίνεις αν μια ιστορία έχει βάθος ή όχι;

Δεν μπορώ να σας απαντήσω πώς να το διακρίνεις, γιατί είναι, συνήθως, θέμα διαισθητικό, εμπειρικό, και ίσως και αρκετά υποκειμενικό σε πολλές περιπτώσεις. Εκείνο που μπορώ να σας πω (κι αυτό όχι απόλυτα) είναι πώς να δημιουργείς βάθος μέσα σε μια λογοτεχνική ιστορία.

Κι εγώ είχα ένα τέτοιο «πρόβλημα» παλιά. (Και είναι μέσα σε εισαγωγικά γιατί δεν είναι πραγματικά πρόβλημα: είναι απλά ένα στάδιο, μια φάση, που πρέπει να περάσεις, εκτός αν είσαι τόσο τρελή ιδιοφυΐα που δεν χρειάζεται να το περάσεις.) Έγραφα ιστορίες και χαρακτήρες που έμοιαζαν λιγάκι επίπεδα, λιγάκι flat που λένε. Τα πράγματα ήταν μονοδιάστατα. Και αυτό δεν ήταν μόνο δικό μου «πρόβλημα»· το έχω, έκτοτε, και πλέον με περισσότερη εμπειρία, παρατηρήσει σε πολλές ιστορίες και, μάλιστα, γνωστές. Δεν θέλω να αναφέρω παραδείγματα, για να μη θεωρηθεί ότι προσπαθώ να κακολογήσω. Αν και δεν είναι ακριβώς «κακολογία». Μπορεί, κάλλιστα, να διαβάσεις μια ιστορία που είναι λιγάκι flat αλλά πάλι να σου αρέσει. Δεν πάει να πει ότι θα είναι χάλια κιόλας.

Όταν, όμως, η ιστορία έχει βάθος σού δίνει μια άλλη αίσθηση ζωντάνιας, όχι μόνο όταν τη διαβάζεις αλλά και όταν τη γράφεις.

Θα μπορούσα να αναφέρω διάφορα πράγματα που «πρέπει» να κάνεις για να δώσεις βάθος. Όπως το να γράφεις για το παρελθόν των χαρακτήρων, να αναφέρεις λεπτομέρειες, και άλλα τέτοια. Όλα αυτά είναι σαχλαμάρες. Δεν υπάρχουν κατευθυντήριες γραμμές για το πώς να δώσεις βάθος σε μια ιστορία. Και, μάλιστα, αν το προσπαθείς πολύ, μάλλον θα αποτύχεις. Ίσως, οικτρά. Ίσως από την υπερπροσπάθεια να αρχίσεις να γράφεις ανοησίες άσχετες με την ιστορία σου οι οποίες δεν έχουν κανένα νόημα. Γι’αυτό, αν κάποιος σου πει ότι «η ιστορία που γράφεις δεν έχει βάθος», μην το κάνεις αυτό. Είναι βλακεία. Είναι σαν να βάζεις τα χέρια σου και να βγάζεις τα μάτια σου.

Η δημιουργία βάθους δεν προέρχεται από το τι αποφασίζεις να συμπεριλάβεις μέσα στην ιστορία. Προέρχεται από τον τρόπο που σκέφτεσαι και αντιλαμβάνεσαι την ιστορία που γράφεις. Και, όταν λέω «την ιστορία που γράφεις», δεν εννοώ την πλοκή· εννοώ τους χαρακτήρες και το σκηνικό μέσα στο οποίο δρουν. Όλα αυτά πρέπει να τα εκλαμβάνεις ως πραγματικά και να σε προβληματίζουν και να σε γεμίζουν απορίες και ερωτηματικά, τα οποία μετά απαντάς μέσα από την αφήγηση. Έτσι δημιουργείς βάθος. Δεν χρειάζεται να σκεφτείς πώς να το κάνεις· απλά έρχεται από το πώς αντιλαμβάνεσαι αυτό που γράφεις.

Το ξέρω ότι είναι γενικολογία το παραπάνω, και πολλοί μπορεί να το διαβάσουν και να θεωρήσουν ότι είναι σαν να μιλάς για «μυστικισμό», κάτι που δεν εξηγείται. Αλλά δεν είναι έτσι. Αν έχεις, για παράδειγμα, έναν βασικό χαρακτήρα, πρέπει να τον εκλαμβάνεις ως αληθινή προσωπικότητα και να αναρωτιέσαι διάφορα πράγματα γι’αυτόν μέσα από τη ροή της ιστορίας. Αν ο χαρακτήρας βρεθεί στη θάλασσα κι αρχίσει να κολυμπά, ίσως θα έπρεπε να αναρωτηθείς ποιος τον έμαθε να κολυμπά. Ήταν ο ξάδελφός του; Αν ναι, τότε πού είναι ο ξάδελφός του τώρα; Είναι σε κάποιο άλλο μέρος του κόσμου; Είναι κάπου εκεί κοντά; Και, μέσα από αυτά τα πράγματα που αναρωτιέσαι, δίνεις απαντήσεις που μπορεί – ίσως – να συμπεριληφθούν στην αφήγηση. Γιατί, επειδή σκέφτεσαι κάτι, δεν σημαίνει ότι αμέσως πρέπει να το συμπεριλάβεις στην ιστορία. Σημασία έχει πού το ξέρεις, και μπορείς δυνητικά να το συμπεριλάβεις όποτε θέλεις. Όπως τον ξάδελφο του χαρακτήρα που αναφέραμε παραπάνω. Αν αυτός ο ναυαγός βγει κολυμπώντας σε μια πόλη, μήπως ο ξάδελφός του είναι εκεί; Και μήπως μπορεί να τον βοηθήσει σε κάτι; Δεν είναι ανάγκη να έχεις γράψει παραγράφους επί παραγράφων για την οικογένεια του χαρακτήρα· φτάνει να παρουσιάσεις τον ξάδελφο εκεί που χρειάζεται και να πεις τότε ότι αυτός ήταν που είχε μάθει τον χαρακτήρα να κολυμπά. Και μετά μπορείς να αναρωτηθείς και υπό ποιες συνθήκες τον έμαθε να κολυμπά, καθώς και άλλα πράγματα.

Το παράδειγμα που έφερα είναι σχετικά απλό, γιατί είναι δύσκολο να φέρεις παράδειγμα για τέτοια πράγματα. Ό,τι παράδειγμα και να φέρεις θα φαίνεται προσποιητό. Γιατί; Επειδή η μόνη αλήθεια του συγγραφέα είναι η αφήγηση. Μόνο μέσα από μια πραγματική αφήγηση μπορείς να καταλάβεις τι γίνεται, καθώς το ένα φέρνει το άλλο, που λέμε, ακολουθείται μια ροή συμβάντων και λογικών συνειρμών που υποχρεωτικά λείπουν σε ένα ξεκομμένο παράδειγμα. Αυτή όμως η ροή συμβάντων και λογικών συνειρμών είναι που παίζει τον βασικότερο ρόλο στο να δημιουργηθεί το βάθος σε μια ιστορία.

Δεν γίνεται αλλιώς. Δεν δημιουργείς βάθος με το να πετάς άσχετες πληροφορίες αποδώ κι αποκεί, ή να γράφεις βαρύγδουπες φιλοσοφίες που βγαίνουν ξεκάρφωτα από τις σκέψεις ή τα στόματα των χαρακτήρων. Δεν είναι αυτό βάθος. Αυτό είναι μια υποκρισία βάθους, ένα μεγάλο «δήθεν». Το πραγματικό βάθος στις λογοτεχνικές ιστορίες βγαίνει οργανικά, από την ίδια την αφήγηση και από τον τρόπο που εσύ, ο/η συγγραφέας, αντιλαμβάνεσαι τα στοιχεία της αφήγησης και αναρωτιέσαι για αυτά. Πρέπει να σε απασχολούν, δεν πρέπει να τα βλέπεις σαν ψεύτικα. Αν τα βλέπεις σαν ψεύτικα, θα τα γράψεις και σαν ψεύτικα, όσες βαρύγδουπες φιλοσοφίες ή άσχετες πληροφορίες κι αν συμπεριλάβεις. Δεν έχουν νόημα.

Αυτό ισχύει και για τους χαρακτήρες και για το σκηνικό. Για τα πάντα να αναρωτιέσαι και τα πάντα να αμφισβητείς. Σκαλίζοντας, ξετρυπώνεις πληροφορίες που νομίζεις ότι δεν τις επινοείς αλλά ήταν ήδη εκεί και σε περίμεναν να τις ανακαλύψεις. Δημιουργείς έναν ιστό αλληλεξάρτησης των στοιχείων της αφήγησης και συνδέσεων μεταξύ τους οι οποίες είναι πολυδιάστατες. Από αυτό τον ιστό προκύπτει το μυστηριώδες «βάθος» στις λογοτεχνικές ιστορίες. Αν δεν υπάρχει αυτό, δεν υπάρχει βάθος· είναι απλά ένα παραμυθάκι. Και ένα παραμυθάκι μπορεί να είναι καλό γι’αυτό που είναι· μπορεί να είναι και υπέροχο. Αλλά δεν έχει βάθος. Όπως οι παιδικές ιστορίες. Δεν έχουν βάθος, γιατί τα παιδιά υποτίθεται πως πρέπει να διαβάσουν κάτι απλό.

Και αυτά που γράφω εδώ δεν είναι αντίθετα σε σχέση με αυτά που έγραφα στην αρχή του άρθρου: ότι μπορείς να γράψεις μια ιστορία χωρίς να αναφέρεις το παρελθόν του βασικού χαρακτήρα και ενώ το φανταστικό σκηνικό μοιάζει σκιώδες και ονειρικό. Ναι, μπορείς να γράψεις μια τέτοια ιστορία και να έχει βάθος. Δεν είναι αποκλειστικά το παρελθόν των χαρακτήρων που δίνει βάθος, ούτε οι λεπτομέρειες για το σκηνικό. Είναι ο ιστός που ανέφερα παραπάνω. Οι τρόποι για να δημιουργήσεις βάθος είναι τόσοι πολλοί που δεν μπορούν να καταγραφούν.

Το βασικό να θυμάται κάποιος, αν θέλει να γράψει ιστορίες με «βάθος» (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό), είναι:

α) Μην προσπαθείς συνειδητά να δημιουργήσεις βάθος· θα αποτύχεις και ίσως να βαρεθείς (το χειρότερο που μπορεί να σου συμβεί)·

β) Να σε απασχολεί η αφήγηση, να εκλαμβάνεις τα πάντα ως πραγματικά, να τα σκέφτεσαι, να αναρωτιέσαι γι’αυτά·

γ) Να ικανοποιεί πρώτα εσένα η αφήγηση, να τη νιώθεις σαν ζωντανή.

Αν τα κάνεις αυτά, το βάθος δημιουργείται από μόνο του. Όταν πιάσεις και διαβάσεις την ιστορία που έχεις γράψει (πχ, για να τη διορθώσεις), θα δεις το επίπεδο της πολυπλοκότητας και θα εκπλαγείς. Ναι, ακόμα κι αν είναι ένα απλό διήγημα. Δεν χρειάζεται η ιστορία να είναι μεγάλη για να έχει βάθος. Για τα δεδομένα του, ακόμα κι ένα διήγημα πέντε παραγράφων μπορεί να έχει βάθος.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---