ΣΚΕΨΕΙΣ

31/1/2023

Περί Γραφής: Ταν και Νταν
Όχι, αυτό το άρθρο δεν είναι για ιαπωνικές πολεμικές τέχνες, αλλά για δύο καταλήξεις ελληνικών ρημάτων που συχνά συγχέονται, και για την απρόσωπη έκφραση

 

Επειδή πολλές φορές η θεωρία περισσότερο σύγχυση μπορεί να προκαλέσει σε ένα ήδη μπερδεμένο θέμα, δεν θα ξεκινήσω με τη θεωρία (η οποία δεν έχει και μεγάλο νόημα από μόνη της) αλλά με ένα παράδειγμα.

Είναι σωστά γραμμένη αυτή η πρόταση;

Σκεφτείτε το λίγο· θα περιμένω.

 

 

 

 

 

 

 

Η σωστή απάντηση είναι πως φυσικά και είναι λανθασμένα γραμμένη αυτή η πρόταση παρότι μοιάζει σωστή και είναι κατανοητή. Το λάθος είναι στο φαινόταν. Το φαινόταν είναι ενικός του ρήματος φαίνομαι σε Παρατατικό χρόνο. Φαινόμουν, φαινόσουν, φαινόταν. Αλλά εδώ αναφερόμαστε στους μαχητές, που δεν είναι ενικός· είναι πληθυντικός. Άρα, το σωστό θα ήταν να γράψουμε φαίνονταν· ή, εναλλακτικά, πιο δημοτικά, φαινόντουσαν, το οποίο προσωπικά δεν προτιμώ – δεν μ’αρέσουν οι καταλήξεις σε -όντουσαν: παραείναι μακριές και ακούγονται και κάπως άσχημα. Το ρήμα είναι: φαινόμουν, φαινόσουν, φαινόταν, φαινόμασταν, φαινόσασταν, φαίνονταν. Εδώ θέλουμε την τρίτη πτώση του πληθυντικού – που όμως μοιάζει αρκετά με την τρίτη πτώση του ενικού!

Γι’αυτό κιόλας πρόκειται για ένα λάθος που γίνεται συχνά. Τι φαινόταν, τι φαίνονταν... Τι εργαζόταν, τι εργάζονταν... Τι χαιρόταν, τι χαίρονταν...

Οι γέροι χαιρόταν που πήραν αυξημένη σύνταξη. Έτσι; Αμ, δε...

Ο Μιχάλης εργάζονταν πολλές ώρες την ημέρα. Σωστά; Λάθος.

Και είναι λάθη που μπορείς να τα δεις σχεδόν παντού. Αλλά δεν είναι και τόσο δύσκολο να τα διακρίνεις αν καταλάβεις τη διαφορά τους: την πολύ απλή διαφορά ενικού/πληθυντικού. Και είναι πάντα καλύτερα να γράφουμε σωστά, ακόμα κι αν γράφοντας λάθος θα καταλάβαιναν όλοι τι θέλαμε να πούμε. Αν αρχίσουμε να μπλέκουμε τον ενικό με τον πληθυντικό, χαθήκαμε στο πλήθος.

Όπως βλέπετε και από το τελευταίο παράδειγμα, το λάθος μπορεί να προκύψει και με ενικό – δηλαδή, να μιλάς για έναν αλλά να χρησιμοποιείς ρηματικό τύπο που είναι για πολλούς! Δεν συμβαίνει μόνο το αντίστροφο.

Υπάρχει, όμως, και μια πολύ σοβαρή εξαίρεση σε όλα αυτά, η οποία συμβάλλει στο μεγάλωμα της σύγχυσης σχετικά με τους συγκεκριμένους ρηματικούς τύπους:

Η απρόσωπη έκφραση.

Η απρόσωπη έκφραση είναι μια ειδική συντακτική περίπτωση όπου ένα ρήμα χρησιμοποιείται στον ενικό ενώ μπορεί να αναφέρεται σε πολλούς.

Ας δούμε πάλι ένα παράδειγμα.

Αυτό είναι σωστό ή λάθος;

Σκεφτείτε το πάλι· αλλά τώρα δεν θα περιμένω και τόσο πολύ.

 

 

 

Η απάντηση είναι πως είναι σωστό.

Μα, γιατί; Το φαινόταν είναι ενικός ενώ αναφερόμαστε σε πολλούς. Έτσι;

Όχι. Το φαινόταν εδώ είναι απρόσωπο ρήμα. Δεν αναφέρεται στον μαχητές· αναφέρεται σε κάτι το αόριστο. Ότι γενικά φαινόταν να έχουν προχωρήσει. Προσέξτε: ακολουθεί το να έχουν προχωρήσει. Εδώ το φαινόταν δεν είναι μόνο του. Δεν λέμε Οι μαχητές φαινόταν μακριά. Αυτό θα ήταν λάθος. Λέμε Οι μαχητές φαινόταν να είναι μακριά. Αυτό είναι σωστό – ως απρόσωπη έκφραση. Γιατί το φαινόταν δεν κολλάει στους μαχητές· είναι γενικό και ακολουθείται από το να είναι μακριά.

Το ίδιο ισχύει και για πολλά άλλα ρήματα, φυσικά. Ρήματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν απρόσωπα. (Δεν μπορούν όλα.)

Δείτε τώρα και αυτό:

Είναι σωστό;

Φυσικά και είναι σωστό.

Είναι απρόσωπη έκφραση; Εννοείται πως όχι. Εδώ το φαίνονταν κολλάει στους μαχητές, δεν είναι γενικό και αόριστο.

Και το γεγονός ότι ακολουθείται από το να έχουν προχωρήσει; Δεν μας πειράζει αυτό. Είναι κανονικό. Δεν έχει κανένα πρόβλημα.

Σε πάρα πολλές περιπτώσεις, μπορείς να χρησιμοποιήσεις και απρόσωπη έκφραση και μη – και είναι και τα δύο σωστά. Αλλά, επίσης, σε πάρα πολλές περιπτώσεις είναι πολύ λάθος να μπλέκεις τον ενικό με τον πληθυντικό στις καταλήξεις τον ρημάτων.

Δείτε ένα παράδειγμα όπου η διαφορά είναι πιο ξεκάθαρη με την απρόσωπη έκφραση. (Το προηγούμενο ήταν εσκεμμένα λιγάκι αμφιλεγόμενο.)

Αντί να γράψουμε φαινόταν, γράφουμε έμοιαζε. (Το ίδιο πράγμα ουσιαστικά.) Καταφανές ότι το έμοιαζε δεν μπορεί να αναφέρεται στους μαχητές, οπότε είναι απρόσωπη έκφραση.

(Το μοιάζω και το φαίνομαι είναι δύο ρήματα που χρησιμοποιούνται πολύ τακτικά σε απρόσωπες εκφράσεις.)

Το ακόλουθο παράδειγμα θα ήταν σωστό;

Σωστό θα ήταν κι αυτό. Αλλά όχι απρόσωπη έκφραση. Και προσωπικά δεν μου αρέσει τόσο (αναλόγως και τα συμφραζόμενα, βέβαια), γιατί δείχνει να υπονοεί ότι κάτι σαν οφθαλμαπάτη συμβαίνει: ότι οι μαχητές έμοιαζαν να έχουν προχωρήσει αλλά στην πραγματικότητα δεν είχαν προχωρήσει.

Ασφαλώς, δεν είναι γραμματικό λάθος. Και τα δύο είναι απόλυτα σωστά – και η απρόσωπη έκφραση (έμοιαζε) και η μη απρόσωπη έκφραση (έμοιαζαν).

*

Αν έχεις αμφιβολία σχετικά με τον ενικό ενός ρήματος, απλά ρώτα τον εαυτό σου: Είναι απρόσωπη έκφραση; Στέκει αυτό το ρήμα να αναφέρεται εδώ σε κάτι γενικό και αόριστο; Αν ναι, τότε μπορεί να μιλάς για πολλούς αλλά το ρήμα να είναι στον ενικό. (Το αντίστροφο δεν ισχύει.) Διαφορετικά, το ρήμα πρέπει να ακολουθεί το υποκείμενο.

Οι μαχητές δεν μπορεί να φαινόταν (μόνο να φαίνονταν). Ο γέρος δεν μπορεί να χαίρονταν (μόνο να χαιρόταν).

Ο κόσμος μπορεί να σκοτωνόταν από φριχτούς χειρισμούς των αρχόντων, γιατί ο κόσμος είναι ενικός.

Θα μπορούσε ο κόσμος να σκοτώνονταν, αφού στην πραγματικό είναι πολλοί;

Εδώ έχουμε μια αμφιλεγόμενη περίπτωση που άλλοι θα σου απαντήσουν ναι, άλλοι θα σου απαντήσουν όχι. Εγώ λέω το εξής: ακολούθησε την προσωπική αισθητική σου και τα συμφραζόμενα. Εξαρτάται. Ορισμένες φορές θα ακουγόταν άσχημο να γράψεις Ο κόσμος σκοτώνονταν εξαιτίας λανθασμένων χειρισμών των αρχόντων. Άλλες φορές μπορεί να ακουγόταν καλό. Είναι θέμα αρκετά υποκειμενικό.

Πάντως, αν κάποιος θέλει να είναι απόλυτα σωστός από γραμματικής άποψης, πρέπει να γράψει Ο κόσμος σκοτωνόταν – όχι σκοτώνονταν. Ή, Ο κόσμος υπέφερε – όχι υπέφεραν.

Παρομοίως για πολλά άλλα υποκείμενα που είναι στον ενικό αλλά υπονοούν πολλούς, όπως ο στρατός, το πλήθος, ο όχλος, η ομάδα, το πλήρωμα...

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

---