ΣΚΕΨΕΙΣ

18/6/2017

Περί Γραφής: Ιστορίες από το Παρελθόν
Πώς το παρελθόν των λογοτεχνικών χαρακτήρων προσδίδει αληθοφάνεια, ζωντάνια, και βάθος σε μια ιστορία

 

Εκτός αν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος γι’αυτό, οι χαρακτήρες, ακόμα και στους φανταστικούς κόσμους, δεν πέφτουν από τον ουρανό. Δεν εμφανίζονται σαν ποτέ να μην είχαν καμια θέση στον κόσμο. Όταν συμβαίνει αυτό, είναι συνήθως σημάδι κακής λογοτεχνίας.

Οι χαρακτήρες πάντα πρέπει να έχουν κάποια σύνδεση με τον κόσμο γύρω τους, και κάποιο παρελθόν. Αυτά, για την ιστορία που γράφεις, μπορεί να είναι από ελάχιστα σημαντικά έως πολύ σημαντικά, αλλά οφείλουν να υπάρχουν. Αν μη τι άλλο, οφείλεις να τα ξέρεις εσύ.

Ένας ήρωας δεν είναι απλά ένας ιππότης που τρέχει, μια μέρα, να σκοτώσει έναν δράκο επειδή ο δράκος τού έκλεψε την αγαπημένη του. Πρέπει να αναρωτηθείς πώς ο ιππότης έγινε ιππότης. Σε ποιο ιπποτικό τάγμα ανήκει· κι αν δεν ανήκει σε ιπποτικό τάγμα, τότε τι σημαίνει το ότι είναι «ιππότης»; Πρέπει να αναρωτηθείς ποια είναι η οικογένειά του – είναι κι αυτοί ιππότες; Τα ίδια ισχύουν και για την αγαπημένη του ιππότη. Ποια είναι; Από πού κατάγεται; Γιατί είναι αγαπημένη του; Είναι ευγενής; Τι τους δένει; Πραγματική αγάπη; Ένας πολιτικός γάμος; Τα ίδια ισχύουν ακόμα και για τον δράκο. Πώς βρέθηκε εκεί όπου βρέθηκε; Γιατί θέλησε να αρπάξει την αγαπημένη του ιππότη;

Καμια ιστορία δεν είναι μονοδιάστατη αν καθίσεις να σκεφτείς όλες τις διαστάσεις και τις προεκτάσεις που μπορεί να έχει. Καμια ιστορία δεν είναι αποκομμένη από τον κόσμο γύρω της.

Το παρελθόν των χαρακτήρων μπορεί να παίξει λιγότερο ή περισσότερο ρόλο μέσα στην ιστορία, όμως σε κάθε περίπτωση προσδίδει ένα βάθος και μια αληθοφάνεια που, διαφορετικά, δεν υπάρχει.

Σκέψου: ένας ιππότης πάει να σκοτώσει έναν δράκο επειδή ο δράκος έκλεψε την αγαπημένη του... Αυτό δεν λέει τίποτα από μόνο του. Είναι κενό.

Ένας ιππότης κατάγεται από τον Οίκο των Μονοδάκτυλων οι οποίοι έχουν κακή φήμη στο βασίλειο – είναι τα «μαύρα πρόβατα» της περιοχής. Ο ιππότης πηγαίνει να σκοτώσει μόνος του τον δράκο που έχει κλέψει την αγαπημένη του επειδή θέλει να φτιάξει καλύτερο όνομα για την οικογένειά του: να τους βλέπουν ως ήρωες, όχι ως κακούργους.

Ένας ιππότης, που, όταν ήταν μικρός, έχασε τη μητέρα του μέσα σε μια μεγάλη πυρκαγιά, πηγαίνει να σκοτώσει μόνος του τον δράκο που έχει κλέψει την αγαπημένη του, τρέμοντας ότι κι αυτή μπορεί να πεθάνει μες στις φλόγες.

Οι δύο τελευταίοι ιππότες είναι πολύ διαφορετικοί ο ένας από τον άλλο, δεν είναι; Σου δίνουν μια τελείως ξεχωριστή εντύπωση. Δεν μοιάζουν μεταξύ τους. Κι εκείνο που τους διαφοροποιεί και τους δίνει ζωντάνια είναι το παρελθόν τους, και η θέση τους μες στον κόσμο όπου βρίσκονται.

Το παρελθόν των χαρακτήρων είναι σημαντικό. Οι χαρακτήρες χωρίς παρελθόν θυμίζουν καρικατούρες. Οι χαρακτήρες με παρελθόν θυμίζουν πραγματικούς ανθρώπους.

Αυτό δεν σημαίνει πως όσο περισσότερες πληροφορίες για το παρελθόν ενός χαρακτήρα περιλαμβάνεις μέσα στην ιστορία σου τόσο καλύτερα είναι. Ίσως να έχεις γράψει δέκα σελίδες παρελθόν για τον ιππότη που πάει να σώσει την αγαπημένη του – για το πώς έγινε ιππότης, για την οικογένειά του, για τους φίλους του, για τους εχθρούς του – για χίλια-δύο πράγματα. Όλα αυτά, αν μπουν εμβόλιμα στην ιστορία, και ειδικά χωρίς καλό λόγο μέσα από την αφήγηση, πιθανώς να την κάνουν χειρότερη, όχι καλύτερη.

Αν σου αρέσει να φτιάχνεις αναλυτικά το παρελθόν ενός βασικού χαρακτήρα, αυτό είναι υπέροχο, αλλά δεν σημαίνει ότι πρέπει ολόκληρο το παρελθόν να παρουσιαστεί και μες στην ιστορία. Το παρελθόν ενός χαρακτήρα πρέπει να παρουσιάζεται ανάλογα με τη δομή της ίδιας της αφήγησης. Πάρε για παράδειγμα τον ιππότη που η μητέρα του πέθανε μέσα σε πυρκαγιά. Καθώς πηγαίνει να σώσει την αγαπημένη του, ταξιδεύοντας πάνω στο άλογό του, βλέπει, από μακριά, τον δράκο να πετά και να φτύνει φωτιές καίγοντας ένα χωριό. Ο ιππότης νιώθει τρομερή αποστροφή, τρόμο, και μίσος συγχρόνως: και θυμάμαι τι συνέβη στη μητέρα του όταν ήταν μικρός... Ναι, τότε είναι η κατάλληλη στιγμή να γράψεις γι’αυτό το παλιό περιστατικό. Η ίδια η ιστορία πρέπει να σου δώσει την ευκαιρία για να μιλήσεις για το παρελθόν ενός χαρακτήρα – όταν το παρελθόν, κάπως, επηρεάζει το παρόν. Και οι ευκαιρίες δεν πρέπει, φυσικά, να είναι στημένες· πρέπει να βγαίνουν μέσα από τη φυσική ροή της αφήγησης. Οι στημένες ευκαιρίες είναι παρωδία, και φαίνονται σαν κακοφτιαγμένο θέατρο όταν το διαβάζεις.

Υπάρχουν δύο τρόποι για να οικοδομήσεις το παρελθόν ενός χαρακτήρα.

Ο ένας τρόπος είναι να καθίσεις και να σκεφτείς τα πάντα από την αρχή, προτού ξεκινήσεις να γράφεις. Να τα σημειώσεις όλα. Αλλά μετά οφείλεις να έχεις υπόψη ότι όλα αυτά μάλλον δεν θα παρουσιαστούν μέσα στην ιστορία. Το παρελθόν παρουσιάζεται μέσα στο παρόν μόνο όταν το παρόν το καλεί. Το παρόν είναι ο μάγος που επικαλείται τον (αγαθο- ή κακο-) δαίμονα του παρελθόντος. Μην μπαίνεις στον πειρασμό να γράψεις για το παρελθόν του χαρακτήρα σου αν η ίδια η ιστορία δεν το ζητά. Είναι αρκετό που το ξέρεις εσύ· κάνει τον χαρακτήρα πιο ζωντανό μες στο μυαλό σου, είτε το καταλαβαίνεις είτε όχι. Σε αρκετές περιπτώσεις, βλέπεις συγγραφείς να γράφουν ένα σωρό σελίδες στην αρχή ενός βιβλίου για το παρελθόν ενός χαρακτήρα. Αυτό σπάνια είναι χρήσιμο ή καλόγουστο. Είναι κακή λογοτεχνία, συνήθως. Το παρελθόν δεν είναι η αφήγησή σου· είναι απλά ένας παράγοντας που τη ζωντανεύει.

Ο δεύτερος τρόπος για να οικοδομήσεις το παρελθόν ενός χαρακτήρα είναι ο εξής: Δεν έχεις σκεφτεί, στην αρχή, τίποτα περισσότερο από βασικά πράγματα αλλά, καθώς ευκαιρίες παρουσιάζονται μέσα στην ιστορία, γράφεις για το παρελθόν του χαρακτήρα όπως το εμπνέεσαι εκείνη τη στιγμή. Για παράδειγμα, μπορεί να μην είχες σκεφτεί ότι ως παιδί ο ιππότης έχασε τη μητέρα του μέσα σε πυρκαγιά, αλλά, όταν βλέπει τον δράκο να καίει ένα ολόκληρο χωριό, τότε σου έρχεται η ιδέα πως αυτός ο ιππότης θα μπορούσε να έχει– όχι, δεν θα μπορούσε να έχει· έχει όντως δει τη μητέρα του να πεθαίνει μέσα σε πυρκαγιά!

Κι εδώ, όμως, πρέπει να προσέξεις να μην το παρακάνεις και να μην αντιφάσκεις. Επειδή μπορείς συνέχεια να σκαρφίζεσαι καινούργια στοιχεία για το παρελθόν ενός χαρακτήρα, αυτό δεν σημαίνει ότι οφείλεις και να το κάνεις. Ούτε θα πρέπει αυτά τα παρελθοντικά στοιχεία να λειτουργούν ως από μηχανής θεοί. Για παράδειγμα, γράφεις για μια δημοσιογράφο που μια συμμορία τής επιτίθεται σ’ένα σκοτεινό σοκάκι. Αν εκείνη τη στιγμή πεις ότι, πριν από πέντε χρόνια, η δημοσιογράφος είχε μάθει καράτε και έχει μαύρη ζώνη, μοιάζει με από μηχανής θεός ώστε η δημοσιογράφος να μπορεί να ξυλοφορτώσει άνετα τους συμμορίτες.

Επίσης, οφείλεις πάντα να προσέχεις τι έχεις γράψει πριν, ώστε να μη γράψεις μετά κάτι που είναι τελείως διαφορετικό. Όταν έχεις πει πως η μητέρα του ιππότη πέθανε μέσα σε πυρκαγιά, δεν μπορείς ύστερα να πεις ότι η μητέρα του σκοτώθηκε από έναν μάγο! Το να κρατάς σημειώσεις πάντα βοηθά.

*

Το παρελθόν των χαρακτήρων χρησιμεύει σε πολλά πράγματα.

Μια ολόκληρη πλοκή μπορεί να είναι οικοδομημένη πάνω στο παρελθόν τους· για παράδειγμα, κάποιος εχθρός που είχαν διώξει πριν από χρόνια επιστρέφει για να πάρει εκδίκηση. Δευτερεύουσες πλοκές μπορούν επίσης να βασιστούν στο παρελθόν. Και είναι καλύτερα μια ιστορία να πλέκεται έτσι παρά να συμβαίνουν γεγονότα που αφορούν τους χαρακτήρες μόνο στο παρόν, ή που είναι αποκομμένα από το ποιοι είναι ως άτομα. Για παράδειγμα, το κλασικό μυστήριο φόνου μπορεί να είναι μια τέτοια ιστορία, αποκομμένη από το παρελθόν του ερευνητή. Γι’αυτό κιόλας πολλά μυστήρια φόνου είναι, κατά τη γνώμη μου, ανούσια ή βαρετά. Όταν όμως το παρελθόν του ερευνητή μπλέκεται στην υπόθεση, όταν όλα όσα συμβαίνουν τροφοδοτούνται από τον γύρω κόσμο και έχουν κάποιο αντίκτυπο στον γύρω κόσμο, τότε είναι που αυτές οι ιστορίες είναι καλύτερες.

Μπορεί να διαβάσεις ένα μυστήριο φόνου όπου μια γυναίκα έχει σκοτωθεί και ένας ξεκομμένος ερευνητής ψάχνει να βρει τι συνέβη – και θα μοιάζει κενό, συνήθως: μια διαδικαστική αφήγηση. Αν όμως η γυναίκα που έχει σκοτωθεί ήταν η αδελφή του ερευνητή; Ή: αν ο ερευνητής, καθώς ξεκινά την έρευνά του, αρχίζει να υποπτεύεται πως η αδελφή του είναι η δολοφόνος; Και πάντα αγαπούσε την αδελφή του, και τώρα φοβάται ότι μπορεί να έχει δίκιο γι’αυτήν... Μια τέτοια ιστορία είναι πιο ενδιαφέρουσα.

Έχουμε διαβάσει (και δει στον κινηματογράφο, επίσης) δεκάδες ιστορίες όπου κάποιοι ξεκομμένοι χαρακτήρες βρίσκονται αντιμέτωποι με μια κατάσταση: είτε εναντίον ενός δολοφόνου, είτε χαμένοι στα βουνά, είτε ξεχασμένοι στο Διάστημα, είτε ταξιδεύοντας για να βρουν ένα μαγικό φυλαχτό που θα διαλύσει έναν δαίμονα – και όλες αυτές οι ιστορίες φαίνονται ανούσιες. Γιατί οι χαρακτήρες και ο κόσμος τους είναι σαν να μην έχουν άμεση σύνδεση. Το παρελθόν δεν παίζει κανέναν ρόλο.

Πρέπει, λοιπόν, σε κάθε ιστορία το παρελθόν να παίζει κάποιο ρόλο; Δεν είναι δυνατόν να γράψεις μια καλή ιστορία χωρίς αναφορές στο παρελθόν;

Τίποτα δεν είναι αδύνατον. Αλλά συνήθως η έλλειψη παρελθόντος συνεπάγεται μια έλλειψη βάθους, και μας αφήνει ένα κενό. Είναι εκείνες οι υποθέσεις που κάποιος πλανόδιος ήρωας συναντά διάφορα από δω κι από κει, το καθένα μια μικρή ιστορία, ένα επεισόδιο, αλλά είναι ξεκομμένα, και φαντάζουν ξεκάρφωτα.

Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις που το παρελθόν θα μπορούσε να παραλειφθεί, ή να κρυφτεί, και η ιστορία να είναι καλή. Τρεις τέτοιες περιπτώσεις μπορώ να σκεφτώ:

(α) Γράφεις κάτι που είναι τόσο τρομερό, τόσο εξωφρενικά καταπληκτικό, που από μόνο του σε συνεπαίρνει και το παρελθόν των χαρακτήρων δεν έχει καμια σημασία.

(β) Ο βασικός χαρακτήρας έχει χάσει τη μνήμη του και προσπαθεί να ανακαλύψει το παρελθόν του.

(γ) Ο βασικός χαρακτήρας δεν έχει χάσει τη μνήμη του αλλά ο συγγραφέας δεν μας αποκαλύπτει το παρελθόν του παρά σταδιακά μόνο γιατί το ίδιο το παρελθόν αποτελεί τρομερή αποκάλυψη για την ιστορία: επομένως, πρέπει να αναφερθεί στην κατάλληλη στιγμή και μόνο.

*

Μην ξεχνάς πως δεν έχουν μόνο οι χαρακτήρες παρελθόν, αλλά και ο κόσμος ο ίδιος, και οι χώρες του, και ακόμα και τα αντικείμενα. Ο κόσμος έχει περάσει από πολλές εποχές· πολλά έχουν συμβεί μέχρι να φτάσουμε εδώ που είμαστε. Το βασίλειο δεν ήταν πάντα σε εμφύλιο πόλεμο, όπως σήμερα, αλλά κάποτε ειρήνη και ομόνοια κυριαρχούσαν, κι ακόμα πιο παλιά ήταν κέντρο γνώσης και υψηλής φιλοσοφίας. Η ζώνη της ηρωίδας ήταν δώρο του πατέρα της στα γενέθλιά της, όταν ενηλικιώθηκε, αλλά πιο πριν την είχε η γιαγιά της και η προγιαγιά της και, χωρίς η ηρωίδα να το ξέρει, κάποτε τη φορούσε μια από τις μάγισσες του Λευκού Δάσους· η προγιαγιά της ήταν απόγονός τους.

Το παρελθόν δένει την ιστορία σου με άπειρους τρόπους, και μπορεί να προσφέρει ατελείωτο βάθος. Δίνει ένα απαραίτητο στοιχείο σε κάθε είδους αφήγηση: την αληθοφάνεια. Ότι αυτά που περιγράφεις έχουν όντως συμβεί – κάπου.

Πολύ σημαντικές, επίσης, είναι οι μικρές, φευγαλέες αναφορές. Δεν είναι ανάγκη όλες οι αναφορές στο παρελθόν να έχουν μεγάλη βαρύτητα για την ιστορία. Δεν είναι ανάγκη να φτιάχνουν τη βασική πλοκή, ούτε καν δευτερεύουσες πλοκές. Μια στιγμιαία αναφορά ότι κάποτε η Ωχρή Έρημος ήταν ένα ατέρμονο, καταπράσινο δάσος είναι αρκετή για να δώσει μια επιπλέον διάσταση στην Ωχρή Έρημο. Γράφοντας φευγαλέα ότι, πριν από δυο μήνες, ο ήρωάς σου είχε παίξει μπουνιές με τον ξάδελφο του ξενοδόχου και γι’αυτό ο ξενοδόχος τον βλέπει με επιφύλαξη τώρα, κάνει το σκηνικό πιο αληθινό στο μυαλό σου και στο μυαλό του αναγνώστη – ακόμα κι αν αυτή η αναφορά δεν έχει καμια βαρύτητα για την ιστορία.

*

Το παρελθόν μπορεί να είναι και μια ιστορία από μόνο, ή μια ιστορία που συμπληρώνει τα γεγονότα του παρόντος.

Ομολογουμένως, αυτή είναι μια ειδική μορφή αφήγησης. Συνήθως, γράφεις ένα κεφάλαιο με γεγονότα που συμβαίνουν στο παρόν, ένα κεφάλαιο με γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, ένα κεφάλαιο με γεγονότα που συμβαίνουν στο παρόν, ένα κεφάλαιο με γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, και ούτω καθεξής.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, ή πρέπει η παρελθοντική ιστορία να έχει ενδιαφέρον από μόνη της – να είναι, δηλαδή, μια πλήρης πλοκή – ή πρέπει κάπως να συμπληρώνει την παροντική ιστορία, δίνοντας επιπρόσθετες πληροφορίες.

Ένα παράδειγμα τέτοιου είδους αφήγησης με σκηνές από το παρελθόν υπάρχει στην τηλεοπτική σειρά LOST. Και παίρνει και τις δύο μορφές, κατά περίσταση: άλλοτε πρόκειται για αυτόνομες παρελθοντικές ιστορίες, άλλοτε για παρελθοντικές ιστορίες που εξηγούν πράγματα στο παρόν.

---