ΣΚΕΨΕΙΣ

10/8/2009

Περί Γραφής: Το Σύνδρομο του Ιστορικού

Λογοτεχνία, ή πραγματεία;

Σύνδρομο του ιστορικού ονομάζω την τάση που έχουν οι συγγραφείς της φανταστικής λογοτεχνίας να θέλουν να γράψουν τα πάντα για την Ιστορία του φανταστικού κόσμου που έχουν φτιάξει. Καταλήγουν, λοιπόν, να έχουν στην αρχή ενός μυθιστορήματος μια εκτενή περιγραφή τού πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος, ποια βασιλεία και χώρες φτιάχτηκαν και διαλύθηκαν, ποιες καταστροφές και πόλεμοι έγιναν, ποιοι θεοί και ήρωες υπάρχουν, και τα λοιπά και τα λοιπά, μέχρι να φτάσουμε στο παρόν. Ή, εναλλακτικά, καταλήγουν να βάλουν έναν χαρακτήρα να μιλά (για ατελείωτες σελίδες) για όλα αυτά τα πράγματα – συνήθως χωρίς κανένας άλλος να τον διακόπτει, ή χωρίς εκείνος να σταματήσει, έστω για λίγο, ώστε να πιει μια γουλιά νερό.

Και οι δύο περιπτώσεις είναι καθαρά σύνδρομο ιστορικού· και είναι κάτι που καταλαμβάνει, κυρίως, όσους πρωτοαρχίζουν να γράφουν φανταστική λογοτεχνία. Αντί να αφηγούνται την ιστορία που έχουν να αφηγηθούν, γράφουν την Ιστορία (με κεφαλαίο γιώτα) του φανταστικού κόσμου τους. Αυτό, όμως, δεν ενδιαφέρει κανέναν αναγνώστη, και δεν είναι καν φυσικό μέρος του μυθιστορήματος ή του διηγήματός τους. Είναι κάτι εμβόλιμο που φεύγει από την κανονική ροή της αφήγησης.

Ασφαλώς, καθώς γραφείς μια ιστορία, θα περιλάβεις και κάποια ιστορικά, πολιτισμικά, και κοινωνικά στοιχεία του φανταστικού κόσμου που έχεις δημιουργήσει. Είναι λογικό, άλλωστε. Ακόμα και μια ιστορία στον «πραγματικό» κόσμο αν έγραφες, πάλι θα περιλάμβανες, αναπόφευκτα, κάποια ιστορικά, πολιτισμικά, και κοινωνικά στοιχεία.

Επειδή, όμως, ο κόσμος σου είναι γέννημα του μυαλού σου αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να μπουκώσεις το μυθιστόρημά σου με όλα τα ιστορικά στοιχεία από τις πρώτες κιόλας σελίδες. Γράφεις μυθιστόρημα, όχι ιστορικό βιβλίο. Γράφεις λογοτεχνία, όχι πραγματεία.

Κι αν σκέφτεσαι να περάσεις τα ιστορικά στοιχεία με τρόπο «πλάγιο», μέσα από τα λόγια ενός χαρακτήρα, τότε να ξέρεις ότι αυτό είναι ακόμα χειρότερο. Δεν μπορεί να βάλεις έναν άνθρωπο να αρχίσει να μιλά μονότερμα για δέκα και βάλε σελίδες, εκτός αν κάνει διάλεξη. Και, πραγματικά, ποιος θα έκανε διάλεξη για ολόκληρη την ιστορία του κόσμου; Ποιος θα καθόταν να πει πράγματα που, υποτίθεται, στον κόσμο αυτό είναι κοινή γνώση; Κανένας.

Τα ιστορικά, πολιτισμικά, και άλλα παρόμοια στοιχεία τα περνάς μέσα από την αφήγησή σου. Τα περνάς μέσα από λιτές περιγραφές, υπονοούμενα, και κομμάτια διαλόγου. Αφήνεις τον αναγνώστη να φτιάξει το ψηφιδωτό μες στο μυαλό του. Δεν τα πετάς όλα μαζί, εκτός αν δεν γράφεις μυθιστόρημα αλλά βιβλίο που περιγράφει την Ιστορία ενός φανταστικού κόσμου.

Ας πούμε ότι υπάρχει στον κόσμο σου ένα πάνθεο με δώδεκα θεούς, μια Μητέρα Θεά, και ένας Αποστάτης που εναντιώθηκε στη Δημιουργία και είναι ο «κακός» της υπόθεσης. (Σας θυμίζουν κάτι όλ'αυτά; – το ξέρω, είναι τραγικά κλισέ.) Δε χρειάζεται κάπου στον πρόλογο, ή σε οποιοδήποτε άλλο σημείο του μυθιστορήματός σου, να γράψεις πώς ονομάζονται όλοι αυτοί οι θεοί, ποιες είναι οι ιδιότητές τους, πώς δημιουργήθηκαν, πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος, τι έκανε ο Αποστάτης, και όλα τα σχετικά. Τις πληροφορίες αυτές – αν σου χρειαστούν – θα τις αφήσεις να φανούν μέσα από την αφήγησή σου. Όταν ένας πολεμιστής είναι τραυματισμένος και ετοιμοθάνατος από ένα δηλητηριώδες βέλος, η γυναίκα του θα προσευχηθεί στη Θεά της Υγείας για να τον βοηθήσει (και ο αναγνώστης θα μάθει ότι αυτή η θεά υπάρχει). Όταν κάποιοι ταξιδιώτες περνούν κοντά από ένα αρχαίο ερείπιο, τότε θα πεις ότι οι χωρικοί αυτού του τόπου ψιθυρίζουν πως το ερείπιο είναι εδώ από την εποχή που ο Αποστάτης εναντιώθηκε στους θεούς, και ότι οι πέτρες του είναι κατάμαυρες επειδή έβρεξε φωτιά από τον ουρανό (και ο αναγνώστης θα μάθει ότι υπάρχει κάποιος Αποστάτης ανάμεσα στους θεούς).

Αφήνεις το ψηφιδωτό να δημιουργηθεί σταδιακά, ακριβώς όπως θα έκανες αν ο κόσμος σου ήταν πραγματικός. Δεν γράφεις ιστορικό βιβλίο· κι αν κάποιος διαβάζει το βιβλίο σου για να διαβάσει ιστορικό βιβλίο, τότε το διαβάζει για τον λάθος λόγο.

Ακόμα κι ο Τόλκιν, που όλοι λένε ότι κάνει τεράστιες και βαρετές περιγραφές στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών (το οποίο δεν είναι απόλυτα αληθές), πρέπει να θυμηθούμε ότι τα περισσότερα ιστορικά στοιχεία που περνά άμεσα τα βάζει είτε στον πρόλογο είτε στα παραρτήματα. Και εκεί ο πρόλογος είναι κάτι σαν παράρτημα κι αυτός· δεν είναι βασικό μέρος της αφήγησης. Μπορείς να τον προσπεράσεις – να μην τον διαβάσεις ποτέ – και να συνεχίσεις κανονικά. Όπως μπορείς να κάνεις με τα παραρτήματα. Πρόκειται για επιπλέον πληροφορίες, επειδή του συγγραφέα τού άρεσε να τις συμπεριλάβει. Το ίδιο κάνει και ο Herbert στα παραρτήματα στο τέλος του Dune. Ούτε αυτά είναι κανονικό μέρος της αφήγησης. Για να είμαι ειλικρινής, δεν τα έχω διαβάσει – και είμαι λάτρης του Dune. Ο συγγραφέας σ'αυτά τα παραρτήματα περιλαμβάνει ακόμα και γεωλογικά στοιχεία για τον κόσμο του! (Και τώρα που το ξανακοιτάω μού άνοιξε η όρεξη επιτέλους να το διαβάσω.)

Αν, λοιπόν, θέλεις κι εσύ οπωσδήποτε να συμπεριλάβεις κάποια στοιχεία για τον κόσμο σου, μην κάνεις το έγκλημα να τα πετάξεις ξεκάρφωτα μέσα στην υπόλοιπη λογοτεχνική αφήγηση, και μην κάνεις ούτε το ακόμα χειρότερο έγκλημα να καταστρέψεις τη φυσιολογική ροή του διαλόγου βάζοντας έναν τύπο να μιλά ασταμάτητα για δέκα και άνω σελίδες. Γράψε, σε μη λογοτεχνική μορφή, όσα στοιχεία έχεις να γράψεις στα παραρτήματα· και από κει και πέρα όποιος έχει τη φαγούρα τα διαβάζει.

Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι δεν πρέπει να περιγράφεις τίποτα μέσα στην αφήγησή σου. Δηλαδή, μην περιμένεις και ότι ο αναγνώστης θα κάνει πέρα-δώθε ανάμεσα στο παράρτημα και στην κανονική αφήγηση σαν να πρόκειται για λεξικό. Σε τελική ανάλυση, αν τον αναγκάσεις να το κάνει αυτό, μάλλον θα παρατήσει το βιβλίο και θα πάει για σφηνάκια. Αλλά ακόμα και από άποψη καλλιτεχνικής πληρότητας της αφήγησής σου δεν είναι σωστό να το κάνεις. Υπάρχουν σημεία μέσα σε μια ιστορία που είναι απαραίτητο να δοθεί μια επιπλέον πληροφορία για χάρη της κατανόησης τού τι συμβαίνει.

Αν, για παράδειγμα, βάλεις έναν χαρακτήρα να φερθεί μ'έναν τελείως περίεργο τρόπο επειδή ανήκει σε μια συγκεκριμένη φυλή με τα τάδε πιστεύω, πρέπει κάπως να εξηγήσεις γιατί φέρθηκε έτσι. Δε χρειάζεται να αναφέρεις όλα τα πιστεύω της φυλής, αλλά πρέπει να πεις κάτι. Αν ο χαρακτήρας αρνηθεί να φάει κρέας αλόγου, παρότι είναι το μοναδικό φαγητό που έχει βρει μέσα σε μια έρημο, πρέπει να πεις ότι η φυλή του δεν τρώει κρέας αλόγου γιατί πιστεύει σ'έναν θεό-άλογο και το θεωρεί μεγάλο αμάρτημα. Ή, αν δεν το πεις περιγραφικά, βάλε έναν σύντροφό του να ρωτήσει έναν άλλο «Γιατί αυτός δεν τρώει; Θέλει να πεθάνει;» Κι εκείνος τότε θα του απαντήσει για τα έθιμα της φυλής – δεδομένου πάντα ότι είναι λογικό να τα γνωρίζει ή να έχει ακούσει κάτι.

Γενικά, να θυμάσαι ότι δεν γράφεις ιστορικό βιβλίο αλλά λογοτεχνικό. Η ροή της πληροφορίας πρέπει να έρχεται με τρόπο φυσικό, σαν αυτά που αφηγείσαι να ήταν πραγματικότητα και να συνέβαιναν εδώ και τώρα, μπροστά σου και μπροστά στον αναγνώστη.

 

(ΣημείωσηΣημείωση για τα Περί Γραφής
 
Αν είσαι φυσιολογικός αναγνώστης δε χρειάζεται να διαβάσεις αυτό το κομμάτι. Αν είσαι από εκείνους που θα σκεφτούν «Και ποιος νομίζει ότι είναι αυτός που θα μιλήσει για τη συγγραφή;», ή «Πολύ σπουδαίος δεν την έχει δει για να μας λέει πώς θα γράφουμε;», ή κάτι παρόμοια κολακευτικό για το άτομό μου, τότε είσαι το Πράσινο Ανθρωπάκι, και μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις.
 
Αγαπητό Πράσινο Ανθρωπάκι,
    Στα Περί Γραφής μιλάω για ορισμένες από τις συγγραφικές μου εμπειρίες, και δίνω κάποιες συμβουλές ή κατευθυντήριες γραμμές για νέους (όχι, απαραιτήτως, ηλικιακά) συγγραφείς. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό: εμπειρίες, σκέψεις, συμπεράσματα. Το διαβάζεις, κι αν πιστεύεις ότι σου λέει κάτι ενδιαφέρον, έχει καλώς· αν πιστεύεις ότι δε σ'ενδιαφέρει, ή αν διαφωνείς κάθετα, το αγνοείς. Τουλάχιστον, αυτό κάνω εγώ όταν διαβάζω παρόμοια άρθρα: αν θεωρώ ότι λέει κάτι ενδιαφέρον, το διαβάζω με ευχαρίστηση· αν θεωρώ ότι δεν με ενδιαφέρει, το αγνοώ.
    Να το έχεις αυτό υπόψη σου όταν διαβάζεις τα Περί Γραφής. Δεν είναι δεσμευτικά, ούτε κανένας νόμος· είναι, απλώς, μερικές σκέψεις, γνώμες, και εμπειρίες μου.
 
για τα Περί Γραφής.)

 

---