ΣΚΕΨΕΙΣ

9/5/2022

Ο Παραλογισμός στη Λογοτεχνία
Και η τάση μας να θέλουμε να εκλογικεύουμε τα πάντα

 

Στην πραγματικότητα που βιώνουμε συμβαίνουν πολλά πράγματα που μας φαίνονται παράλογα, ή ότι δεν βγάζουν κανένα νόημα, ότι είναι τρελά. Είναι αληθινά παράλογα ή υπάρχει πάντα κάποια καλή αιτία πίσω από το οτιδήποτε; Οι σκληροπυρηνικοί ορθολογιστές θα σου πουν ότι, ναι, σίγουρα υπάρχει μια καλή αιτία πίσω από το οτιδήποτε. Δεν μπορούν να παραδεχτούν ότι ζουν σ’ένα παράλογο σύμπαν. Ακόμα, όμως, κι αυτοί οφείλουν να παραδεχτούν κάτι άλλο: ότι πολλές φορές δεν είναι εφικτό να βρούμε την αιτία, οπότε αυτά που μας μοιάζουν παράλογα είναι, στην πράξη, όντως παράλογα από τη σκοπιά που τα βλέπουμε.

Εκείνοι που δεν είναι σκληροπυρηνικοί ορθολογιστές πάλι αναζητούν κάποιον τρόπο για να εξηγήσουν όσα συμβαίνουν τα οποία τους φαίνονται παράλογα. Απλά, συνήθως, δεν προσπαθούν να τα εξηγήσουν με τα μαθηματικά ή τη σκληρή λογική. Έτσι γεννήθηκαν και οι θρησκείες, άλλωστε, καθώς και διάφορα φιλοσοφικά, μυστικιστικά, και μαγικά συστήματα: από την τάση που έχει ο άνθρωπος να εκλογικεύει το παράλογο, ή, τουλάχιστον, να προσπαθεί να το αποδεχτεί κάπως. Ο θάνατος, για παράδειγμα, που είναι ένα από τα κατεξοχήν «παράλογα» γίνεται προσπάθεια να εξηγηθεί σε όλες τις θρησκείες: Πού πηγαίνεις αφότου πεθάνεις; Πώς κρίνονται οι ψυχές; Επιστρέφεις ποτέ από εκεί; Και τα λοιπά...

Στη λογοτεχνικά – και, γενικά, στην αφήγηση (για να συμπεριλάβουμε και κινηματογράφο, θέατρο, ηλεκτρονικά παιχνίδια, ακόμα και ορισμένα επιτραπέζια παιχνίδια) – ο άνθρωπος έχει μεταφέρει αυτή του την τάση να εξηγεί τα πάντα, να τα εκλογικεύει, να δημιουργεί ένα σύμπαν που βγάζει κάποιο νόημα.

Ο πιο απλός τρόπος για να το δεις αυτό είναι να διαβάσεις ιστορίες μυστηρίου. Στις περισσότερες – σε όλες σχεδόν – στο τέλος δίνονται εξηγήσεις για τα πάντα. Όχι μόνο ποιος σκότωσε κάποιον, ή ποιος έκλεψε κάτι – όχι μόνο η λύση του μυστηρίου – αλλά και πολλές άλλες λεπτομέρειες που έχουν προκύψει μέσα από την αφήγηση: όπως, ποιος ήταν εκείνη η σκιά στο χολ, ποια ούρλιαξε μέσα στη νύχτα, τι ήταν τα παράξενα φτερουγίσματα έξω απ’το παράθυρο... οτιδήποτε. Τα πάντα, συνήθως, εξηγούνται.

Αλλά, σ’ένα πραγματικό μυστήριο, τα πάντα συνήθως δεν εξηγούνται. Στοίχημα είναι αν οι ερευνητές καταφέρνουν να λύσουν τα βασικά. Στη λογοτεχνία, όμως, εξηγούμε τα πάντα γιατί έχουμε την έμφυτη τάση να θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα εξηγήσιμο σύμπαν το οποίο βγάζει νόημα.

Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στις ιστορίες μυστηρίου· συμβαίνει σε όλες τις ιστορίες που δεν αποτελούν εξαίρεση σ’αυτό τον κανόνα (και ελάχιστες αποτελούν). Ακόμα κι αν δεν υπάρχει μυστήριο, δεν υπάρχουν ερωτηματικά που πρέπει να απαντηθούν, πάλι θέλουμε τα πάντα, όλα τα γεγονότα μέσα στην αφήγηση, να δένουν μεταξύ: Έγινε αυτό για να γίνει αυτό, και έγινε το άλλο ώστε να συνδυαστεί με το επόμενο και να φτάσουμε στο τέλος. Μια τέτοια αφηγηματική μορφή προέρχεται από την τάση μας να εκλογικεύουμε τα πάντα, να τα τοποθετούμε σαν να είναι μέρη κάποιου ψηφιδωτού, κι όταν το ψηφιδωτό ολοκληρωθεί το εγκαταλείπουμε και το βάζουμε στο συρτάρι.

Στη φανταστική λογοτεχνία, δε, το φαινόμενο αυτό παίρνει συχνά μια ακόμα πιο έντονη μορφή: Δεν δίνονται συγκεκριμένες εξηγήσεις μόνο για την ίδια την αφήγηση, αλλά και για τη φύση του φανταστικού κόσμου στον οποίο εκτυλίσσεται η αφήγηση! Στην πραγματικότητα, μπορεί πολλές θρησκείες να λένε τι γίνεται μετά τον θάνατο, αλλά κανείς δεν επέστρεψε για να μας πει πώς ήταν εκεί (αγνοώντας, για την ώρα, αυτούς που είχαν μεταθανάτιες εμπειρίες ή ιερές φιγούρες όπως ο Ιησούς Χριστός). Στη φανταστική λογοτεχνία, όμως, μπορεί να δίνονται πολύ συγκεκριμένες εξηγήσεις για το πώς είναι ο Τόπος των Νεκρών, ποιος εξουσιάζει εκεί, τι αποφάσεις παίρνει για τους νεκρούς που έρχονται, τι πρέπει να κάνεις για να φύγεις, ποια είναι η πολιτική του Άρχοντα των Νεκρών σε σχέση με τους άλλους θεούς, και διάφορα τέτοια. Λες και είναι καθημερινά πράγματα, όχι στα όρια του μύθου. Το ίδιο μπορεί να συμβαίνει και με άλλα κοσμικά μυστήρια: δίνονται πολύ συγκεκριμένες, λογικές εξηγήσεις. Δεν ισχύει σε όλες τις ιστορίες φαντασίας, αλλά ισχύει σε πολλές. Και προέρχεται κι αυτό, φυσικά, από την τάση μας να θέλουμε να εκλογικέψουμε τα πάντα, να τα κάνουμε να βγάζουν νόημα.

Λες και δεν είναι αρκετό το ότι απλώς υπάρχουν.

Θα έπρεπε, όμως, ίσως να είναι.

Θα έπρεπε, ίσως, να ξεπεράσουμε την τάση μας για εκλογίκευση των πάντων, παρότι πιθανώς να μας είναι δύσκολο. Και ήδη αρκετοί συγγραφείς το κάνουν πράξη.

Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να γράφουμε απαραιτήτως τελείως παράλογα πράγματα, αλλά ότι μπορούμε να αποδεχτούμε την τυχαιότητα και τον παραλογισμό που πασχίζουμε να αποφύγουμε. Για παράδειγμα, ποιος μπορεί να αποδεχτεί ότι, μέσα σε μια ιστορία μυστηρίου, ο βασικός ερευνητής σκοτώνεται από ένα τυχαίο – ναι, πραγματικά τυχαίο – αυτοκινητιστικό δυστύχημα; Δεν μπορεί να συμβεί; Φυσικά και μπορεί να συμβεί. Αλλά μετά τι γίνεται με την ιστορία μας; Τελειώνει εκεί, μαζί με τον θάνατο του ερευνητή; Συνεχίζεται χωρίς τον ερευνητή και φτάνει σε κάποιο φινάλε που κανείς δεν θα περίμενε; Οτιδήποτε από τα δύο μπορεί να ισχύει, αναλόγως την επιθυμία του συγγραφέα. Και τίποτα δεν θα ήταν «λάθος». Δεν υπάρχει λάθος σε τέτοια πράγματα. Αλλά θα μας φαινόταν λιγάκι περίεργο. Μπορεί ορισμένοι, μάλιστα, να το εκλάμβαναν και ως «λάθος» συγγραφή ή «προδοσία» προς τον αναγνώστη. Δε νομίζω, όμως, ότι θα είχαν δίκιο.

Και έχω την εντύπωση πως κάποιος (πιθανώς παραπάνω από ένας) συγγραφέας μυστηρίου το έχει ήδη κάνει αυτό – έχει σκοτώσει τον ερευνητή (αν και, ίσως, όχι τυχαία τελείως) – αλλά τώρα δεν θυμάμαι το όνομά του.

Το θέμα είναι ότι στην πραγματικότητα που βιώνουμε συμβαίνουν πολλά τυχαία πράγματα – ή πράγματα που μας φαίνονται τυχαία. Γιατί να μη συμβαίνει το ίδιο και στη λογοτεχνία που γράφουμε – τουλάχιστον, εν μέρει; Δεν είναι ανάγκη ολόκληρη η αφήγηση να διαμορφώνεται από τυχαία γεγονότα, αλλά τυχαία γεγονότα μπορούν να παρεμβάλλονται χωρίς αυτό να θεωρείται άσχημο. Άλλωστε, είναι καθαρά θέμα αισθητικής.

Και στη φανταστική λογοτεχνία, συγκεκριμένα, ισχύει φυσικά το ίδιο. Ειδικά στις εξηγήσεις σχετικά με τη φύση του κόσμου, τη μαγεία, και τα λοιπά. Προσωπικά, πάντα το εφαρμόζω. Δεν δίνω απόλυτες, λογικές εξηγήσεις για τέτοια πράγματα· τα αφήνω εσκεμμένα μυστηριώδη ή παράλογα. Ρίξτε μια ματιά και σ’ένα άλλο, πρόσφατο άρθρο μου που αγγίζει αυτό το θέμα: Το Μεγάλο Μυστήριο στη Φανταστική Λογοτεχνία.

Και έχω γράψει κι ένα άλλο άρθρο, ακόμα πιο πρόσφατα, που αγγίζει το θέμα της τυχαιότητας μέσα στην πλοκή: Περί Γραφής: Άσχετες Πληροφορίες.

Η πλοκή της αφήγησης και ο κόσμος που περιβάλλει την αφήγηση υπόκεινται στην τάση μας να ζητάμε εξηγήσεις, εκλογίκευση. Και οι συγγραφείς έχουν αυτή την τάση και οι αναγνώστες. Αλλά, σε τελική ανάλυση, αυτό τούς οδηγεί σ’έναν πλασματικό κόσμο όπου τα πάντα είναι τεχνικά, στημένα, ψεύτικα.

Στον αντίποδα, υπάρχουν συγγραφείς (πολύ λιγότεροι) που γράφουν βιβλία εσκεμμένα χαοτικά, όπου τα πάντα είναι παράλογα ή μοιάζουν τυχαία, όπως ο Robert Anton Wilson στην τριλογία Illuminatus! και στην τριλογία Schrodinger's Cat. Το ίδιο κάνει και ο Mikhail Bulgakov στο The Master and Margarita. Αποδέχονται ένα κατά βάση παράλογο σύμπαν.

Αυτές οι μορφές, βέβαια, είναι λιγάκι ακραίες. Δεν μπορούν όλες οι ιστορίες να είναι έτσι. Όμως θα μπορούσαν να αγκαλιάζουν λίγο περισσότερο την τυχαιότητα και το παράλογο ως βασικά δομικά στοιχεία της αφήγησης αντί ως κάτι που πρέπει πάση θυσία να αποφεύγεται. Διότι σήμερα έχουμε φτάσει στο σημείο να νομίζουμε πως, αν μέσα σε μια ιστορία σκάσει το λάστιχο ενός αυτοκινήτου, αυτό δεν μπορεί να είναι τυχαίο αλλά θα πρέπει – αν και τυχαίο ως γεγονός – να εξυπηρετεί κάτι συγκεκριμένο μέσα στην αφήγηση – όπως να αποτελεί την αρχή της για να βρεθεί ο πρωταγωνιστής σε μια ερημία όπου κάτι κακό συμβαίνει, ή να αποτελεί δικαιολογία για να συναντήσει έναν άλλο βασικό χαρακτήρα της ιστορίας. Ενώ ένα σκασμένο λάστιχο θα μπορούσε απλά να είναι ένα σκασμένο λάστιχο.

---