ΣΚΕΨΕΙΣ

4/3/2017

Το Λογοτεχνικό Κείμενο ως Νοητικό Σενάριο
Όλες οι ιστορίες είναι ταινίες του μυαλού

 

Όταν γράφουμε μια λογοτεχνική ιστορία ακολουθούμε μια σαφώς διαφορετική μορφή από αν γράφαμε την ίδια ιστορία ως σενάριο. Στο σενάριο δεν επικεντρώνεσαι σε περιγραφές χώρων, αντικείμενων, ή ατόμων – απλά δίνεις κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για να ξέρει ο σκηνοθέτης περίπου πώς να στήσει τα πράγματα. Αναφέρεις πού η κάμερα θα πρέπει να εστιαστεί και σε ποιες στιγμές, αν πρόκειται για σενάριο τηλεοπτικής ταινίας και όχι για θεατρικό. Λες τι κάνουν τα πρόσωπα του έργου στις διάφορες σκηνές· και η κάθε σκηνή είναι, φυσικά, χωρισμένη με πολύ συγκεκριμένο τρόπο, συνήθως. Γράφεις, επίσης, διάλογο. Πολύ διάλογο. Ελάχιστες ταινίες είναι χωρίς διάλογο, και – αν δεν κάνω λάθος – κανένα θεατρικό έργο. Ποτέ δεν γράφεις τις σκέψεις των χαρακτήρων, παρά μονάχα, ίσως, σε σπάνιες περιπτώσεις όπου γίνεται αυτό που λένε voice-over, δηλαδή ακούγεται η φωνή του ηθοποιού χωρίς να κινείται το στόμα του, οπότε αμέσως καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για σκέψεις. Αλλά αυτή είναι μια τεχνική που δεν χρησιμοποιείται συχνά. (Έχει χρησιμοποιηθεί στην παλιά ταινία Dune του David Lynch, παρεμπιπτόντως.)

Στη λογοτεχνία δεν υπάρχουν τόσο αυστηροί κανόνες σχετικά με τη μορφή. Ορισμένοι έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να επιβάλουν διαφόρων ειδών κανόνες – και ακόμα το προσπαθούν, ειδικά στις πιο εμπορευματοποιημένες μορφές λογοτεχνίας – αλλά φαντάζουν πάντα αστεία σκαλωμένοι. Αυτό δεν σημαίνει πως κάποιοι πολύ γενικοί κανόνες δεν υπάρχουν, όμως δεν είναι και τόσο συγκεκριμένοι όπως στο σενάριο. Και ούτε θα έπρεπε να είναι.

Στη λογοτεχνία μπορείς να περιγράφεις λιγότερο ή περισσότερο ό,τι θέλεις. Μπορείς να γράφεις πεζά ή ποιητικά ή σουρεαλιστικά. Μπορείς να έχεις πολλές σκέψεις χαρακτήρων συνέχεια, ή μπορείς να μην έχεις καθόλου σκέψεις. Μπορείς να έχεις ατελείωτους διαλόγους, ή μπορείς να μην έχεις καθόλου διάλογο. Ή μπορείς να περνάς τον διάλογο με πλάγιο τρόπο (όπως «Πήγα σπίτι του, του εξήγησα πώς είναι η κατάσταση, και του είπα να έρθει μαζί μου»: άνθρωποι μιλάνε, προφανώς, αλλά δεν έχουμε γραμμένο τον διάλογο).

Η λογοτεχνία έχει άπειρες δυνατότητες, και μπορεί να πάρει, αν όχι άπειρες, σίγουρα πάρα πολλές μορφές.

Αλλά εκείνο που συχνά δεν σκεφτόμαστε είναι πως και η λογοτεχνία είναι, από μια άποψη, σενάριο. Απλά είναι σενάριο διαφορετικού είδους. Νοητικού είδους. Είναι ένα σενάριο όπου ακόμα και οι σκέψεις των χαρακτήρων παίζουν ρόλο, και όπου η ταχύτητα είναι υποκειμενική υπόθεση.

Ο συγγραφέας «βλέπει» την ιστορία μέσα στο μυαλό του – τη βλέπει όπως θα έβλεπες μια ταινία. Αλλά δεν είναι μια συνηθισμένη ταινία. Είναι πολυδιάστατη και αλληλεπιδραστική για τον συγγραφέα. Μπορεί να εστιαστεί σ’ένα λουλούδι, μπορεί να μπει μέσα στο μυαλό ενός χαρακτήρα. Μπορεί να περάσει πέντε έτη αφηγηματικού χρόνου με ιλιγγιώδη ρυθμό, παρακολουθώντας τα γεγονότα με έναν ευρύ και γενικό τρόπο. Μπορεί να «ονειρευτεί» τι είπε ένας χαρακτήρας σ’έναν άλλο, ή μπορεί να το «ακούσει».

Και όλα αυτά που ο συγγραφέας νοητικά βιώνει τα καταγράφει μέσω λέξεων, τα μεταμορφώνει σε κείμενο. Δεν είναι ποτέ το αρχικό όραμα – δεν μπορεί να είναι – αυτό θα ήταν αδύνατον. Όμως είναι ένας κώδικας που μας λέει περίπου πώς να βιώσουμε την ίδια ιστορία κι εμείς.

Το λογοτεχνικό κείμενο είναι ένα σενάριο που μας καθοδηγεί πώς να παίξουμε μες στο μυαλό μας μια νοητική ταινία. Η ταινία αυτή δεν θα είναι ίδια μ’εκείνη που «είδε» ο συγγραφέας. Δεν θα είναι καν η ίδια ταινία που «είδε» ένας άλλος αναγνώστης. Ο κάθε αναγνώστης βλέπει τη δική του ταινία. Και αυτό είναι κάτι το υπέροχο και το μαγικό.

*

Σκέψου για λίγο πόσο καταπληκτικό είναι αυτό. Το λογοτεχνικό κείμενο είναι ένας κώδικας που το μυαλό σου αποκωδικοποιεί προκειμένου να σε μεταφέρει σε μια εναλλακτική πραγματικότητα όπου βιώνεις μια ιστορία.

Το λογοτεχνικό κείμενο απλώς σε καθοδηγεί, δεν σου δίνει έτοιμη την ταινία. Σε καθιστά σκηνοθέτη της, θέλοντας και μη. Σε κάνει δημιουργικό άτομο για όσο διαβάζεις. Σε αναγκάζει να φτιάξεις με το μυαλό σου τις εικόνες που σου περιγράφει ο συγγραφέας, αλλά και τις εικόνες που δεν σου περιγράφει, που υπονοεί. Σε αναγκάζει να φανταστείς πώς ακούγονται οι φωνές των χαρακτήρων. Σου μεταφέρει τις σκέψεις τους, αλλά και τις αισθήσεις τους – τι νιώθουν (χαρά, λύπη, τρόμο, δέος, αγάπη, μίσος), τι μυρίζουν, τι αγγίζουν. Σε ταξιδεύει σε μια πνευματική διάσταση που μια «κανονική» ταινία δεν μπορεί ποτέ να σε ταξιδέψει.

Μη διαβάζεις το λογοτεχνικό κείμενο όπως θα διάβαζες το κείμενο μιας εφημερίδας· το αδικείς έτσι. Να το διαβάζεις πάντα ως πολυδιάστατο σενάριο, ως κώδικα που οδηγεί το μυαλό σου στο βίωμα της ιστορίας.

*

Ο συγγραφέας πρέπει επίσης να βλέπει το λογοτεχνικό κείμενο με τον ίδιο τρόπο. Ως ένα πολυδιάστατο σενάριο. Οι εικόνες που θέλει να είναι βέβαιος ότι θα φτιάξει ο αναγνώστης-σκηνοθέτης με το μυαλό του πρέπει να είναι εκεί, γραμμένες. Οι αισθήσεις που θέλει να είναι βέβαιος ότι θα νιώσει ο αναγνώστης-σκηνοθέτης πρέπει να είναι κι αυτές εκεί, γραμμένες. Το ίδιο και οι οποιεσδήποτε άλλες πληροφορίες που θέλει να έχει ο αναγνώστης-σκηνοθέτης. Αυτά είναι ο κώδικας, είναι τα κλειδιά του σεναρίου.

Το λογοτεχνικό σενάριο είναι το μόνο σενάριο όπου μπορείς να γράφεις απλές πληροφορίες νοητικού τύπου περιμένοντας ότι ο αναγνώστης-σκηνοθέτης θα φτιάξει από αυτές τις δικές του σκηνές. Για παράδειγμα, έστω ότι ο συγγραφέας γράφει: Εκείνα τα χρόνια ήταν πολύ δύσκολα για όλους τους εμπόρους της Μικρής Κοιλάδας. Ο αναγνώστης μπορεί να στήσει όσες σκηνές θέλει από αυτή την πρόταση: από μία έως άπειρες. Ή μπορεί και να μη στήσει καμία σκηνή: απλά να λάβει εγκεφαλικά και αφηρημένα την πληροφορία και να συνεχίσει.

Ο συγγραφέας μιας λογοτεχνικής ιστορίας δεν μπορεί ποτέ να περιλάβει τα πάντα, και ούτε θα έπρεπε. Μάλιστα, η υπερβολική προσπάθεια να περιλάβει τα πάντα πολλές φορές έχει αρνητικά αποτελέσματα. Ένα μεγάλο μέρος του σεναρίου είναι, θέλοντας και μη, ανοιχτό. Είναι για να το φτιάξει ο αναγνώστης-σεναριογράφος όπως επιθυμεί. Μπορείς να γράψεις: Το οχυρό έστεκε επάνω στον λόφο μισοερειπωμένο και μαυρισμένο από τις παλιές φωτιές, εγκαταλειμμένο πλέον εδώ και μισό αιώνα. Ο αναγνώστης θα «σκηνοθετήσει» μια εικόνα με ένα ερειπωμένο, μαυρισμένο οχυρό, σίγουρα· αλλά μπορεί να το σκεφτεί με δύο πυργίσκους, ή με τρεις πυργίσκους, ή μπορεί να τοποθετήσει γυμνά, σκελετώδη δέντρα στον λόφο: ή τα δέντρα μπορεί να είναι πλούσια σε βλάστηση. Οι πληροφορίες που δεν περιλαμβάνει ο συγγραφέας είναι πάντα «ανοιχτές». Και είναι αδύνατον ο συγγραφέας να περιλάβει όλες τις πληροφορίες. Πρέπει απλά να περιλάβει εκείνες που νομίζει ότι είναι σημαντικότερες, για τον οποιονδήποτε λόγο – ο οποίος πιθανώς να είναι μια κάποια αισθητική.

Το λογοτεχνικό κείμενο είναι ένα σενάριο, αλλά για μια ταινία νοητική και, επομένως, αδιανόητα πολυδιάστατη. Δεν βλέπεις μόνο εικόνες, δεν ακούς μόνο ήχους· νιώθεις διάφορες αισθήσεις, σκέφτεσαι διάφορες σκέψεις, παίρνεις διάφορες αφηρημένες πληροφορίες.

---