ΣΚΕΨΕΙΣ

9/4/2020

«Κοινωνικοί» Συγγραφείς
Όταν η κοινωνικότητα γίνεται τροχοπέδη για τη λογοτεχνία

 

Ζούμε σε μια εποχή που μοιάζει να απαιτεί ολοένα και περισσότερο από τους συγγραφείς να είναι πιο «κοινωνικοί» (κι αν αναρωτιέστε γιατί αυτό το κοινωνικοί το βάζω μέσα σε εισαγωγικά – κάτι που ποτέ δεν κάνω χωρίς λόγο – η εξήγηση γίνεται φανερή παρακάτω). Απαιτεί από τους συγγραφείς – τους λογοτέχνες, συγκεκριμένα – να είναι και κάτι άλλο πέρα από συγγραφείς, κι αυτό το κάτι άλλο σχετίζεται συνήθως με τον θεατρινισμό. Ο συγγραφέας πρέπει να είναι και ομιλητής – να μιλά δημοσίως για κάποια θέματα κοινωνικού ενδιαφέροντος (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό στην κάθε περίπτωση) – ο συγγραφέας πρέπει να είναι πολιτικάντης· ο συγγραφέας πρέπει να έχει blog και να μιλά για κάτι, γαμώτο, οτιδήποτε· ο συγγραφέας πρέπει να έχει ραδιοφωνική εκπομπή, ή απ’αυτές τις ραδιοφωνικές εκπομπές που γίνονται μέσω Διαδικτύου και δεν είναι πραγματικά ραδιοφωνικές· ο συγγραφέας, γενικά, πρέπει να κάνει και κάτι άλλο, συνήθως θεατρινίστικο, για να προωθεί τα βιβλία του. Πολλές φορές, δε, οι εκδότες το επιβάλλουν – αν τα βιβλία του συγγραφέα κυκλοφορούν μέσω κάποιου εκδότη και δεν τα κυκλοφορεί από μόνος του, όπως κάνουν ολοένα και περισσότεροι σήμερα. Είτε όμως τα κυκλοφορούν από μόνοι τους είτε όχι, πάλι υπονοείται ότι πρέπει να είναι, λίγο ώς πολύ, και καλοί θεατρίνοι για να προωθούν τη λογοτεχνία τους.

Αυτό ίσως να ισχύει λιγότερο στην Ελλάδα απ’ό,τι σε άλλες, πιο μεγάλες χώρες. Εδώ το να βγάλει ο λογοτέχνης σοβαρό χρήμα από τα βιβλία του είναι απίθανο, οπότε ούτως ή άλλως θα κάνει και κάποια άλλη δουλειά, ή θα έχει βρει κάποιον άλλο τρόπο για να παραμένει ζωντανός, και άρα δεν τον απασχολεί και τόσο να είναι καλός θεατρίνος. Όχι πως αποκλείεται κιόλας, όμως· συμβαίνει.

Ωστόσο, παγκοσμίως, θεωρείται αρκετά δεδομένο πλέον ότι ο συγγραφέας πρέπει να κάνει και κάτι το θεατρινίστικο παράλληλα. Θεωρείται ότι ο συγγραφέας που είναι ο... κλασικός συγγραφέας, βασικά – ο μοναχικός, «αντικοινωνικός» (και πάλι τα εισαγωγικά όχι τυχαία εδώ) συγγραφέας που δεν του αρέσουν οι θεατρινισμοί – λογικά θα εξαφανιστεί μέσα στην όλη βαβούρα και κανείς δεν θα τον διαβάζει. Ορισμένοι, δε, το νομίζουν αυτό θετικό πράγμα – ότι ενθαρρύνεται η κοινωνικότητα, και ότι είναι απαραιτήτως καλό.

Τα social media, εκτός των άλλων, προωθούν μια τέτοια λογική (υποτιθέμενης) αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους συγγραφείς, κι ανάμεσα στους συγγραφείς και στο κοινό, κι ανάμεσα στους συγγραφείς και σ’οποιονδήποτε άλλο. Κοινωνικότητα να είναι, βρε αδελφέ, και ό,τι νάναι! Ό,τι νάναι... Δεν έχει σημασία.

Φυσικά, τα social media επωφελούνται από αυτό. Δημιουργεί κίνηση στα δίκτυά τους, τα κάνει να φαίνονται πιο δημοφιλή, και άρα έχουν μεγαλύτερο διαφημιστικό ενδιαφέρον και μπορούν να μαζέψουν περισσότερα λεφτά.

Από την όλη κατάσταση με τα social media και τους λογοτέχνες (και ίσως όλους τους καλλιτέχνες εν γένει) επωφελούνται επίσης και διάφοροι άλλοι επιτήδειοι που προσπαθούν να χειραγωγήσουν τους συγγραφείς προς όφελός τους ή, ακόμα χειρότερα, να κάνουν ψυχολογικά πειράματα. Υπάρχουν τέτοια άτομα που θέλουν να προσελκύσουν συγγραφείς στις ομάδες τους, οι οποίες μπορεί να είναι πολιτικές ή οτιδήποτε άλλο. Υπάρχουν τέτοια άτομα που θέλουν να απομονώσουν ή να παραγκωνίσουν συγγραφείς επειδή απλά δεν τους αρέσουν αυτά που γράφουν.

Πολλοί πιστεύουν, και ανέκαθεν πίστευαν, ότι ο συγγραφέας επειδή γράφει είναι κάτι το ιδιαίτερο, δεν είναι κι αυτός ένας κανονικός άνθρωπος· και νομίζουν ότι μπορεί κάπως να τους υποβοηθήσει μέσα από τα όσα γράφει, ή να τους σαμποτάρει, και δρουν αναλόγως – και ιδιαίτερα εύκολα από τα social media, με αθέμιτα μέσα όπως ο τραμπουκισμός και η ψυχολογική χειραγώγηση. («Εσύ πόσα λάικς έχεις, Λάκη; Πόοοσα; Χα-χα-χα-χα-χα...» Και αυτό είναι το πιο αθώο...)

Συνήθως, τέτοια πιστεύω διάφορων ατόμων για τους συγγραφείς είναι τελείως εσφαλμένα, αν όχι ξεκάθαρα παρανοϊκά. Οι περισσότεροι συγγραφείς είναι απλά κάποιοι άνθρωποι που γουστάρουν να γράφουν. Ή, τουλάχιστον, από εκεί ξεκινάνε. Καθοδόν, δυστυχώς, είναι πολύ εύκολο να χάσεις τον δρόμο σου αν μπλέξεις με λαμόγια που θέλουν να σε χειραγωγούν για να σε βάλουν να κάνεις ό,τι εκείνοι θέλουν και όχι ό,τι εσύ αληθινά θέλεις.

Και όλο αυτό θεωρείται κοινωνικότητα. (Και, υποθέτω, καταλαβαίνετε τώρα γιατί έβαζα εκείνα τα εισαγωγικά στην αρχή.)

Δεν είναι κοινωνικότητα, όμως. Είναι κάτι πολύ πιο χυδαίο. Λέγεται ψυχολογική και κοινωνική εκμετάλλευση. Είναι το να παίρνεις την ψυχή κάποιου, να την κόβεις στα δύο με μαχαίρι, και να κατουράς μέσα της.

Αυτό, βασικά, δεν έχει καμία σχέση με την πραγματική κοινωνικότητα. Τολμώ να πω, μάλιστα, πως με τα social media έχουμε πλέον ξεχάσει τι θα πει πραγματική κοινωνικότητα, ή είμαστε πολύ κοντά στο να το ξεχάσουμε.

Φταίνε τα social media; Όχι. Φταίνε αυτοί που τα χειρίζονται. Φταίμε όλοι. Το μαχαίρι δεν σκοτώνει· σκοτώνει το χέρι που κρατάει το μαχαίρι.

Τα social media, όμως, δεν είναι ο μόνος χώρος όπου ο συγγραφέας μπορεί να κάνει θεατρινισμούς προκειμένου να μαζέψει κοινό – αν και σήμερα είναι ένας πολύ δημοφιλής χώρος. Υποχρεωτικά ο συγγραφέας υπονοείται πως πρέπει να βρει κάποιο τρόπο να είναι και καλός θεατρίνος, ακόμα κι αν δεν έχει μπλεχτεί με ομάδες ή δεν εξυπηρετεί πολιτικούς σκοπούς. Πρέπει υποχρεωτικά να είναι... κοινωνικός.

Αλλά, αν το καλοσκεφτείς, αυτή πάλι δεν είναι πραγματική κοινωνικότητα. Είναι ακόμα ένας θεατρινισμός. Κάνεις ένας κοινωνικό ψέμα, βάζεις κι εσύ το ψεύτικο λιθαράκι σου μέσα στην κοινωνική χάβρα, προκειμένου – ελπίζεις – να διαβάσει κανείς τα βιβλία σου, εκείνο που ουσιαστικά σ’ενδιαφέρει.

Από την άλλη, μπορεί κανείς να αναρωτηθεί: Μα, όλες οι κοινωνικές δραστηριότητες δεν είναι, κατά βάση, θέατρο; Μπορεί και να είναι, αναλόγως την περίπτωση. Ή μπορεί και να είναι ως επί το πλείστον. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως θα έπρεπε να είναι έτσι. Δεν σημαίνει ότι οι κοινωνίες μας είναι σωστές επειδή είναι έτσι.

Ζητάνε, λοιπόν, σήμερα από τους συγγραφείς να είναι «κοινωνικοί»· και συνήθως το ζητάνε έμμεσα, δια του... παραδείγματος. Να, δες τι κάνει αυτός... δες πόσους (ψεύτικους, πληρωμένους – αλλά αυτό δεν το λέμε) followers έχει! Δες πόσα βιβλία πουλά. Ξέρεις τι κάνει; Βγαίνει και μιλάει! Όπως ήδη είπα, μάλιστα, αυτό θεωρείται θετικό, γιατί ωθεί τους συγγραφείς να είναι πιο κοινωνικοί – και προωθεί και το εμπόριο, παρεμπιπτόντως. Οι συγγραφείς, βέβαια, πάλι θα είναι ριγμένοι, και δεν πρόκειται να βγάζουν φράγκο, αλλά προσπαθήστε, βρε παιδιά, σπρώξτε όλοι μαζί – για το καλό της οικονομίας, ρε γαμώτο!

Είναι αυτού του είδους η κοινωνικότητα «θετικό πράγμα», όπως φαίνεται να πιστεύουν κάποιοι; Πραγματικά δεν το νομίζω, παρότι τώρα κάθομαι και γράφω άρθρο και γίνομαι κι εγώ κοινωνικός και συμβάλλω στην κοινωνική χάβρα – αλλά, τουλάχιστον, γράφω το άρθρο που θέλω εγώ να γράψω, όχι το αφεντικό μου, όχι η κλίκα μου ή η πολιτική παράταξή μου, όχι η γκόμενά μου ή ο γκόμενός μου – εγώ.

Γιατί, όμως, να μην είναι θετικό το να είναι ο συγγραφέας, ο λογοτέχνης, κοινωνικός – έστω και υπό την έννοια του θεατρίνου; Γιατί;

Υπάρχουν αρκετοί λόγοι που μπορείς να απαριθμήσεις, και κανένας δεν είναι αμελητέος.

Κατά πρώτον, βέβαια, δεν αγνοώ το γεγονός ότι και σε άλλες εποχές γινόταν κάτι παρόμοιο με τους συγγραφείς. Δεν ισχυρίζομαι ότι σήμερα παραστρατήσαμε ξαφνικά και παλιά ήταν παράδεισος. Κάθε άλλο. Αυτές οι τάσεις ανέκαθεν υπήρχαν μέσα στην κοινωνία, απλώς τώρα εκδηλώνονται σε πολύ μεγάλο βαθμό και έτσι που μπορείς εύκολα να τις διακρίνεις οπουδήποτε εξαιτίας της τρομερής εξάπλωσης και προσβασιμότητας των μέσων μαζικής πληροφόρησης. Τα πάντα είναι σε κοινή θέα. Τα πάντα και οι πάντες είναι εύκολο να προσεγγιστούν. Και αυτό είναι ενθουσιαστικό αλλά, συγχρόνως, και τρομαχτικό – και επικίνδυνο. Ωστόσο, όπως έλεγα, δεν φταίει το μαχαίρι που σκοτώνει. Φταίει το χέρι. Το μαχαίρι είναι απλά ένα εργαλείο με χίλιες-δύο χρήσεις, όπως και το Διαδίκτυο. Όπως ακόμα και τα social media που δεν είναι παρά ένα μέρος του Διαδικτύου παρότι η γενικευμένη σύγχυση που έχει δημιουργηθεί υπονοεί ότι τα social media είναι το Διαδίκτυο. Δεν είναι το Διαδίκτυο· είναι απλά μια παρεκτροπή του.

Το να απαιτείται, όμως, από τους συγγραφείς να είναι πιο κοινωνικοί, να είναι και κάτι άλλο πέρα από συγγραφείς, προκαλεί ζημιά μακροπρόθεσμα και στην κοινωνία και στη λογοτεχνία.

Ένας βασικός λόγος που συμβαίνει αυτό είναι επειδή η ανειλικρινής, στρατευμένη συμπεριφορά καταντά να θεωρείται «κοινωνική». Δεν είναι κοινωνική, όμως. Είναι ανειλικρινής, στρατευμένη συμπεριφορά. Ρομποτοποιεί αυτούς που την εφαρμόζουν και ωθεί και τους άλλους να τους μιμηθούν. Επιπλέον, οι κοινωνίες δεν επωφελούνται από αυτό· κυρίως, οι απατεώνες επωφελούνται από αυτό. Η εμπιστοσύνη ανάμεσα στους ανθρώπους χάνεται, η ειλικρινής συμπεριφορά θεωρείται ανόητη, η παράνοια είναι ένα γενικό φαινόμενο, η πραγματική δημιουργικότητα εξασθενεί, και επικρατεί η ανταγωνιστική λογική του ποιος-θα-φάει-ποιον.

Αυτό είναι αρνητικό για την κοινωνία εν γένει. Και δεν είναι κάτι που συμβαίνει μόνο με τους συγγραφείς και τη λογοτεχνία. Αλλά τα κακά που γίνονται στους συγγραφείς και στη λογοτεχνία, από την υπερβολική... κοινωνικότητα αυτού του είδους, είναι τα εξής: αλλοίωση της προσωπικότητας και μείωση της πραγματικής δημιουργικότητας.

Ο συγγραφέας είναι φτιαγμένος για να γράφει. Και οι άνθρωποι δεν έχουν ανεξάντλητο χρόνο, ούτε ανεξάντλητη ενέργεια. Όταν ο συγγραφέας υποχρεώνεται να κάνει και άλλα, παράπλευρα πράγματα για να προωθήσει τα βιβλία του, αυτό σημαίνει πως πρέπει να αφιερώσει κάποιο χρόνο καθώς και κάποια ενέργεια – να σκεφτεί, να δράσει. Έτσι, αναμενόμενα, θα έχει λιγότερο χρόνο και λιγότερη ενέργεια για να αφιερώσει στη λογοτεχνία του. Πράγμα που σημαίνει πως η λογοτεχνία του μάλλον θα γίνει χειρότερη, δεν θα γίνει καλύτερα. Επίσης, ίσως να σημαίνει πως και ο ίδιος δεν θα αισθάνεται τη σύνδεση που θα αισθανόταν με το κείμενο αν είχε περισσότερο χρόνο και περισσότερη ενέργεια να αφιερώσει εκεί. Όταν πρέπει να γράψει επί τροχάδην, τι να προλάβει να αισθανθεί; Όταν είναι κουρασμένος από άλλα πράγματα, πώς να αποδώσει;

Αυτή η υποτιθέμενη κοινωνικότητα, επομένως, μπορεί να δίνει την ψευδή εντύπωση πως εξυπηρετεί τον συγγραφέα («θα πουλήσεις βιβλία! θα σε μάθουν! θα γίνεις γνωστός! θα σου δίνουν σημασία!») αλλά στην πραγματικότητα τον βλάπτει, γιατί δεν τον αφήνει να έρθει σε αληθινή επαφή με το γράψιμό του. Και νομίζω ότι όλοι οι συγγραφείς τότε είναι που πραγματικά νιώθουν καλά – όταν έρχονται σε αληθινή επαφή με το γράψιμό τους. Γι’αυτό ξεκίνησαν να γράφουν λογοτεχνία, συνήθως.

Πέρα από τη ζημιά όμως που τέτοιες νοοτροπίες προκαλούν στους συγγραφείς, προκαλούν ζημιά και στους αναγνώστες, προκαλούν ζημιά και στη λογοτεχνία εν γένει. Και το λέω αυτό ως αναγνώστης, όχι ως συγγραφέας. Όταν απαιτείται από τον συγγραφέα να κάνει άλλα πράγματα, όπως είπαμε, έχει λιγότερο χρόνο και λιγότερη ενέργεια για τη συγγραφή, άρα και τα βιβλία του θα είναι χειρότερα. Δεν θα είναι εκείνο που θα μπορούσαν να ήταν. Θα υστερούν. Γι’αυτό κιόλας πολλοί λένε σήμερα ότι αναζητούν πρωτότυπη, πραγματικά ιδιοσυγκρασιακή λογοτεχνία αλλά δυσκολεύονται να τη βρουν. Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή υπάρχει έλλειψη συγγραφέων, ή έλλειψη τρόπων για να δημοσιεύσεις όσα γράφεις; Σίγουρα όχι. Αν μη τι άλλο, το αντίθετο ισχύει. Θα έπρεπε, κανονικά, να βλέπουμε περισσότερα πρωτότυπα και τρομερά δημιουργικά και ιδιοσυγκρασιακά κείμενα. Όμως δεν συμβαίνει. Μάλιστα, μπορείς να υποθέσεις ότι βλέπουμε λιγότερα τέτοια βιβλία – γι’αυτό κιόλας πολλοί στρέφονται στο ρετρό. Ή, τα καλά βιβλία είναι επίσης πολύ καλά κρυμμένα κάτω από τα σαφώς περισσότερα κακά βιβλία. Είναι απίστευτα δύσκολο να τα ξετρυπώσεις, και ελάχιστοι άνθρωποι σήμερα ενδιαφέρονται να ερευνήσουν και να τα δημοσιοποιήσουν, ειδικά αν δεν υπάρχει από πίσω κάποιο οικονομικό ή άλλο όφελος.

Ένας από τους λόγους που δυσκολεύεσαι να βρεις καλά βιβλία είναι οι... κοινωνικές υποχρεώσεις των συγγραφέων. Ασχολούνται πιο πολύ με το να μιλάνε δημόσια ή να γράφουν στα social media ή στα blog, παρά να γράφουν εκείνο που μετράει: λογοτεχνία. Ένας άλλος λόγος είναι η προσπάθεια προσαρμογής στην αγορά που, αναπόφευκτα, πάλι αλλοιώνει εκείνο που θα μπορούσαν να γράψουν. Οτιδήποτε από αυτά τα δύο κι αν κάνεις (εκτός κι αν είναι το φυσικό σου), σίγουρα θα σε οδηγήσει στην καταστροφή ως συγγραφέα, ακόμα κι αν σου φαίνεται ότι σε κάνει επιτυχημένο βάσει των κριτηρίων ορισμένων ανθρώπων.

Επομένως, δεν μ’ενδιαφέρει οι συγγραφείς που διαβάζω να είναι «κοινωνικοί». Προτιμώ να είναι αντί-«κοινωνικοί» και να γράφουν καλή λογοτεχνία. Η λογοτεχνία τους είναι που μ’ενδιαφέρει, όχι αν προωθούν πολιτικές ομάδες ή άλλα συμφέροντα, οσοδήποτε θεμιτά ή καλά για την κοινωνία.

Και το ίδιο θα έπρεπε να ενδιαφέρει κι εσένα. Αυτό, από μόνο του, βελτιώνει την κοινωνία – το να αναζητάς κάτι το καλύτερο και το πιο αληθινό.

---