ΣΚΕΨΕΙΣ

16/11/2010

Η Φύση και οι Νόμοι της
Τι είναι ένας φυσικός νόμος αν όχι εσωτερική λογική και συνέπεια;

Παίρνεις ένα αντικείμενο, το σηκώνεις στον αέρα. Το αφήνεις, και το αντικείμενο πέφτει. Είναι κάτι που ισχύει. Όλοι το ξέρουν, θέλοντας και μη. Κάποιος, κάποτε, του έδωσε περισσότερη σημασία, κι έτσι συμπέρανε ότι τα πάντα πάνε προς τα κάτω. Υπάρχει κάτι που τα τραβάει προς τα εκεί. Το είπαν, τελικά, βαρύτητα αυτό, για να του δώσουν ένα όνομα.

Αργότερα, έγινε μια άλλη, πιο γενική παρατήρηση. Στο Διάστημα, το μεγαλύτερο σώμα έλκει το μικρότερο. Αυτό είναι, επίσης, βαρύτητα. Συμβαίνει.

Γιατί συμβαίνει;

Συμβαίνει επειδή συμβαίνει, μεγάλε. Κανένας δεν ξέρει ακριβώς γιατί. Κι αυτό ισχύει για πάρα πολλά πράγματα στις φυσικές επιστήμες. Ξεκινάς από μια παρατήρηση που συμβαίνει επειδή συμβαίνει και από εκεί προχωράς σε άλλα συμπεράσματα με πειραματισμούς και τα λοιπά. (Η παρατήρηση που συμβαίνει επειδή συμβαίνει λέγεται, συνήθως, αξίωμα· αλλά η ακριβής ορολογία δεν μας ενδιαφέρει τώρα.)

Αυτό ισχύει είτε έχεις να κάνεις με τον κόσμο όπου ζούμε είτε με κάποιον φτιαχτό, φανταστικό κόσμο. Και, ναι, έτσι συνδέονται όλα αυτά με τη φανταστική λογοτεχνία. Το θέμα αφορά τους νόμους της φύσης σε φανταστικούς κόσμους. Είναι ανάγκη να είναι ίδιοι με τους νόμους του γνωστού μας κόσμου; Όχι. Είναι ανάγκη να μοιάζουν με τους νόμους του γνωστού μας κόσμου; Συνήθως ναι, αλλιώς δεν θα καταλαβαίναμε τι γράφουμε.

Το πιο βασικό, όμως, είναι πως ακόμα και οι φυσικοί νόμοι ενός φανταστικού κόσμου πρέπει να έχουν εσωτερική λογική και συνέπεια. Τουλάχιστον σε μικρή κλίμακα, οι άνθρωποι που ζουν σ’αυτόν τον φανταστικό κόσμο πρέπει να μπορούν να εξηγήσουν λογικά πώς λειτουργεί, αλλιώς δεν θα ήταν δυνατόν να ζήσουν εκεί. Αν πηδούσες από μια ταράτσα και άλλοτε έπεφτες, άλλοτε πήγαινες προς τα πάνω, άλλοτε προς τα δεξιά, άλλοτε προς τα αριστερά, το όλο σκηνικό θα ήταν τόσο χαοτικό που δεν θα ήταν βιώσιμο. Αν έχεις ορίσει ότι όλα έλκονται προς τα κάτω, τότε όλα πρέπει να έλκονται προς τα κάτω. Για να συμβεί κάτι άλλο, θα πρέπει να είναι εξαίρεση και θα πρέπει να υπάρχει ένας πολύ καλός λόγος γι’αυτό.

Σε μεγάλη κλίμακα, τα πράγματα ίσως να αλλάζουν. Για παράδειγμα, οι φυσικοί νόμοι που ξέρουμε ότι ισχύουν στη Γη δεν ισχύουν απαραιτήτως και στο Διάστημα. Και όσο πιο πολύ εξερευνούμε το σύμπαν μας, τόσο περισσότερο συμπεραίνουμε ότι δεν ξέρουμε τίποτα γι’αυτό, ότι όλα μας τα συμπεράσματα είναι συμβάσεις για να καταλαβαίνουμε τι μας γίνεται, ότι παλεύουμε για ένα ίχνος κατανόησης μέσα σε μια απεραντοσύνη που ξεπερνά τη νοημοσύνη μας.

Όπως και νάχει, σ’αυτό το άρθρο δεν θα μιλήσουμε για κβαντομηχανική, ούτε για το Διάστημα. Ούτε καν για εξωγήινους με πολλά πλοκάμια, πράσινο δέρμα, και πελώρια μαύρα μάτια.

Σ’έναν φανταστικό κόσμο που πλάθουμε πρέπει να υπάρχει συνέπεια και κάποια λογική στους φυσικούς νόμους που ορίζουμε, ακόμα κι αν αυτοί οι νόμοι δεν είναι ίδιοι με εκείνους που ισχύουν στο δικό μας σύμπαν. Για παράδειγμα, στις ιστορίες μου δεν θεωρώ ότι υπάρχει βαρύτητα. Θεωρώ απλά ότι υπάρχουν κάποιες ελκτικές δυνάμεις που κάνουν, ουσιαστικά, το ίδιο πράγμα σε μικρή κλίμακα. Δηλαδή, αν κάποιος πηδήσει από έναν γκρεμό, θα πέσει και θα τσακιστεί. Αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι στο Διάστημα (αν υπάρχει τέτοιο πράγμα στον κόσμο που έχω φτιάξει) το μεγάλο σώμα έλκει το μικρό. Το σύμπαν διατηρείται ως έχει ακολουθώντας άλλους νόμους. Οι νόμοι αυτοί βγάζουν νόημα για το δεδομένο σύμπαν· η εξίσωση είναι ισοσκελισμένη ώστε τα πάντα να μη διαλύονται. Αλλά δεν χρειάζεται αυτοί οι νόμοι να είναι ίδιοι με τους νόμους της αστροφυσικής. Για παράδειγμα, στον Άρμπεναρκ έχω δύο ήλιους που ο ένας βγαίνει από την ανατολή κι ο άλλος από τη δύση. Σύμφωνα με τους δικούς μας φυσικούς νόμους, αυτό είναι αδύνατο· αν υπάρχουν δύο ήλιοι σ’ένα αστρικό σύστημα, θα τους βλέπεις να ανατέλλουν από μία μεριά και οι δύο, και να δύουν σε μία μεριά και οι δύο. Στο σύμπαν, όμως, όπου βρίσκεται ο Άρμπεναρκ δεν είναι έτσι. Παίζει ρόλο αυτό, σε μικρή κλίμακα; Όχι και μεγάλο. Οι άνθρωποι εκεί πάλι ζουν, πάνω-κάτω, όπως οι άνθρωποι της Γης σε πολλά βασικά πράγματα – δεν περπατάνε στο ταβάνι. Η εξίσωση είναι ισοσκελισμένη, αλλά με τον δικό της τρόπο.

Επειδή τα πράγματα είναι στημένα μ’έναν συγκεκριμένο λειτουργικό τρόπο στο σύμπαν που ξέρουμε, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα μπορούσαν να είναι στημένα και κάπως αλλιώς ενώ ο κόσμος εξακολουθεί να είναι βιώσιμος. Γνωρίζουμε ότι η Γη είναι σφαιρική, αλλά, αν τα δεδομένα ήταν λίγο διαφορετικά, θα μπορούσε να ήταν και επίπεδη και τα πάντα να εξακολουθούν να είναι όπως τα ξέρουμε. Μάλιστα, υπάρχουν συγγραφείς του φανταστικού που έχουν πειραματιστεί μ’αυτό το μοντέλο, όπως ο Farmer.

Το κλειδί είναι η εσωτερική λογική και η συνέπεια, όπως είπα και στην αρχή. Κι αν το ψάξετε θα συμπεράνετε ότι, ακόμα και στη δεδομένη πραγματικότητα που βιώνουμε, αυτά τα δύο πράγματα ισχύουν. Αν δεν υπήρχε εσωτερική λογική, τίποτα δεν θα μπορούσε να εξηγηθεί με εξισώσεις· κι αν δεν υπήρχε συνέπεια, δεν θα ήμασταν βέβαιοι για απολύτως τίποτα – και μιλάω για πράγματα τόσο βασικά όσο ότι η βαρύτητα τραβά πάντοτε τα αντικείμενα προς τα κάτω και όχι άλλοτε προς τα κάτω άλλοτε προς τα πάνω.

Το ζήτημα της εσωτερικής λογικής είναι πολύ πιο λεπτό απ’ό,τι ίσως να φαντάζεται κανείς, και τα κενά λογικής ξεπροβάλλουν συνήθως μέσα από μικρά πράγματα, όχι από μεγάλα. (Τα παραδείγματα για την άνω-κάτω βαρύτητα ήταν απλά κάτι κραυγαλέο για να γίνει αμέσως αντιληπτό τι εννοώ.) Τις προάλλες, διάβαζα τον καταπληκτικά ευφάνταστο κόσμο της Talislanta και είδα ότι υπάρχουν σ’αυτό τον κόσμο οχήματα ξηράς με ιστία. Αν και υπάρχουν τέτοια οχήματα και στον δικό μας κόσμο, δεν είναι πρακτικά παρά μόνο σε επίπεδα, ανοιχτά εδάφη, όπως στην παραλία, στην έρημο, ή σε μια πεδιάδα χωρίς πολλά εμπόδια. Στη θάλασσα, τα πλοία κινούνται με πανιά επειδή η επιφάνεια του νερού είναι ρευστή και δεν προβάλλει μεγάλη αντίσταση, σε αντίθεση με το έδαφος. Το πρόβλημα αυτό στην Talislanta το λύνουν με το να βάζουν στην πίσω μεριά του οχήματος ένα μηχάνημα σαν χωνί το οποίο φυσά πάνω στα ιστία κι έτσι το όχημα κινείται. Είναι ανεπιτυχές, όμως. Είναι ένα από εκείνα τα κενά εσωτερικής λογικής. Δεν είναι κενό συνέπειας (πάντα συμβαίνει, εξάλλου) αλλά δεν είναι λογικό.

Γιατί δεν είναι λογικό; Επειδή, αν όλοι οι φυσικοί νόμοι είναι περίπου όπως στη Γη (και στην Talislanta έτσι φαίνεται να είναι), τότε δεν μπορεί ένα σώμα να κινηθεί από μια δύναμη που ασκείται από το ίδιο το σώμα προς το ίδιο το σώμα. (Βλ. Τρίτο Νόμο του Νεύτωνα.) Αν ίσχυε αυτό, τότε και στην πραγματικότητα θα βάζαμε τεράστιους ανεμιστήρες πάνω στα ιστιοφόρα ώστε να τα σπρώχνουν όταν έχει άπνοια. Το μόνο που θα μπορούσε να γίνει, είναι ένας πελώριος ανεμιστήρας να στηθεί στο λιμάνι ώστε να σπρώξει λιγάκι το ιστιοφόρο για να απομακρυνθεί από την αποβάθρα (πράγμα ανούσιο, βέβαια – και με μεγάλο κόστος – γιατί μόλις το σκάφος έβγαινε στα ανοιχτά, δεν θα είχε πια αυτό το επιπλέον μπουστάρισμα στην κίνησή του).

Πειραματιστείτε και μόνοι σας αν θέλετε. Πάρτε ένα παιδικό αυτοκίνητο, βάλτε επάνω ένα πανί κι έναν δυνατό ανεμιστήρα, και δείτε ότι δεν πρόκειται να προχωρήσει ρούπι. Πάρτε μετά τον ανεμιστήρα από πάνω του και τότε, ίσως – ίσως – να κινηθεί λιγάκι, αν ο αέρας είναι αρκετά δυνατός.

Αυτό το σφάλμα δεν έχει να κάνει με τους αλλαγμένους φυσικούς νόμους ενός φανταστικού κόσμου. Είναι καθαρά ένα σφάλμα εσωτερικής λογικής. Γίνονται τέτοια σφάλματα· δεν το αναφέρω για να κατακρίνω την Talislanta, που, άλλωστε, θεωρώ πως είναι ένας απίστευτα ευφάνταστος και καταπληκτικός κόσμος. Είναι, όμως, ένα καλό παράδειγμα για να φανεί πώς μπορεί να παρουσιαστεί κάποιο σφάλμα εσωτερικής λογικής από εκεί που δεν το περιμένεις.

Και θα αναφέρω ακόμα ένα σφάλμα εσωτερικής λογικής που έχει να κάνει περισσότερο με την κοινωνία και λιγότερο με την κίνηση των σωμάτων. Στο A Song of Ice and Fire, ο Martin παρουσιάζει έναν κόσμο όπου οι χειμώνες διαρκούν χρόνια παρότι ο ήλιος δεν είναι άλλοτε πιο κοντά άλλοτε πιο μακριά. Δεν μας ενδιαφέρει γιατί ισχύει αυτό, διότι δεν ξέρουμε αν στο Διάστημα του κόσμου του A Song of Ice and Fire τα πράγματα είναι όπως στο δικό μας Διάστημα. Ωστόσο, στη «Γη» του κόσμου του A Song of Ice and Fire τα πράγματα είναι, περίπου, όπως και στη δική μας Γη· και μιλάω για τη χλωρίδα και την πανίδα. Είναι δυνατόν η κοινωνία σ’έναν τέτοιο κόσμο να μην έχει κάποιες πολύ βασικές διαφορές από μια κοινωνία στον δικό μας κόσμο; Κατά πρώτον, αυτοί οι άνθρωποι θα έπρεπε να είχαν τεράστιες – και μιλάμε για τεράστιες – αποθήκες, τόσα χρόνια που κρατούν οι χειμώνες τους. Πότε σπέρνουν και πότε θερίζουν; Τι τρώνε – τα νύχια τους; Με τα ζώα που πέφτουν σε χειμέρια νάρκη, τι γίνεται; Κοιμούνται χρόνια ολόκληρα; Και έστω ότι μπορούν να το κάνουν αυτό – οι άνθρωποι πότε βγαίνουν για να τα κυνηγήσουν και να ικανοποιήσουν τη βασική ανάγκη της τροφής; Ο Martin τα αγνοεί όλα αυτά. Ο κόσμος του είναι όπως ο δικός μας σε όλα... με τη μικρή λεπτομέρεια ότι οι χειμώνες διαρκούν χρόνια ολόκληρα. Πράγμα που, φυσικά, δεν θα μπορούσε να ισχύει.

Και πάλι, αναφέρω ένα παράδειγμα σφάλματος από κάτι που μου αρέσει (είμαι λάτρης του A Song of Ice and Fire· το θεωρώ καταπληκτικά γραμμένο σε χαρακτήρες και πλοκή) για να δείξω ότι σφάλματα εσωτερικής λογικής συμβαίνουν και στα καλύτερα σπίτια.

Όταν όμως έχεις προσέξει την εσωτερική λογική και τη συνέπεια, πραγματικά είσαι ελεύθερος να φτιάξεις ό,τι φυσικούς νόμους σού κατέβει σ’έναν φανταστικό κόσμο. Μπορεί να ισχύει το οτιδήποτε, αλλά πρέπει να έχεις υπόψη σου και τα αποτελέσματα του οτιδήποτε. Δεν χρειάζεται να είσαι πυρηνικός φυσικός για να το κάνεις. Η κοινή λογική και μια σχετική έρευνα στο διαδίκτυο και σε κάποια εγκυκλοπαίδεια είναι, συνήθως, αρκετά.

Δυστυχώς, δεν είναι και τόσοι πολλοί οι συγγραφείς που αποτολμούν εναλλακτικούς φυσικούς νόμους για τους κόσμους τους, και είναι ένα θέμα που πραγματικά μου αρέσει όταν γίνεται καλά. Δεν με ενδιαφέρει τόσο η μελλοντολογία – αν και παραδέχομαι ότι έχει κάποιο ενδιαφέρον – όσο η εναλλακτικότητα. Το να μου πεις ότι, μετά από πενήντα χρόνια, μπορεί να έχουμε υπολογιστές που μιλάνε και κλωνοποιημένους παπαγάλους δεν με συγκλονίζει. Το να μου πεις πώς θα μπορούσε να ήταν ένας κόσμος, αυτό μού κεντρίζει πολύ περισσότερο το ενδιαφέρον.

Για παράδειγμα, J.G. Ballard, The Crystal World: μια ιστορία που ψάχνεται με την ιδέα τού τι θα γινόταν αν, ξαφνικά, για άγνωστο λόγο, ένα μέρος του κόσμου μας άρχιζε να κρυσταλλοποιείται κι αυτή η κρυσταλλοποίηση εξαπλωνόταν και εξαπλωνόταν και εξαπλωνόταν... Μάλλον, ποτέ δεν θα συμβεί· αλλά αυτό δεν έχει καμία σημασία. Ό,τι μπορείς να σκεφτείς είναι πραγματικό, κάπου, κάπως, κάποτε. Αν δεν ήταν δεν θα μπορούσες να το σκεφτείς· θα ήταν ασύλληπτο, σαν κάτι που έχει βγει από ιστορία του Lovecraft – πολύ αποτρόπαιο για να περιγραφεί.

---