ΣΚΕΨΕΙΣ

17/2/2017

Σκέψεις για Εξώφυλλα και για Νέες Χρήσεις τους
Πρώτον, έφτιαξα νέα μινιμαλιστικά εξώφυλλα για το Παιχνίδι των Ράζλερ και έκανα και κάποιες αλλαγές σε ορισμένα εξώφυλλα του Θρυμματισμένου Σύμπαντος· δεύτερον, αναρωτιέμαι για διάφορα πράγματα σχετικά με το τι σημαίνει εξώφυλλο και την εξέλιξή του μέσα στα χρόνια· τρίτον, ποια η θέση του εξωφύλλου στην εποχή της νέας ηλεκτρονικής τεχνολογίας;

 

Σε περίπτωση που βαριέσαι να διαβάσεις το άρθρο και θέλεις κατευθείαν να δεις τα καινούργια εξώφυλλα, από εδώ πηγαίνεις για τα εξώφυλλα του Παιχνιδιού των Ράζλερ, και από εδώ για τα εξώφυλλα των ιστοριών του Θρυμματισμένου Σύμπαντος. Τα εξώφυλλα του Παιχνιδιού των Ράζλερ είναι τελείως διαφορετικά από τα παλιότερα· ενώ σε ορισμένα μόνο από τα εξώφυλλα του Θρυμματισμένου Σύμπαντος έχουν απλώς γίνει μερικές αλλαγές, κυρίως στη μορφή των γραμμάτων. Δεν έχουν αλλάξει τα εξώφυλλα μέσα στα αρχεία των ηλεκτρονικών βιβλίων (pdf, mobi, epub, html)· είναι τα παλιά. Κι αυτό για δύο λόγους: πρώτον, βαριόμουν να κάνω τις αλλαγές (δεν είναι δύσκολες – είναι πολύ εύκολες – αλλά είναι αρκετά χρονοβόρες, αφού είναι πολλά τα βιβλία)· δεύτερον, όταν έχεις βάλει το ηλεκτρονικό βιβλίο στη συσκευή ή στο laptop σου δεν παίζει και μεγάλο ρόλο πλέον το εξώφυλλο – το κείμενο είναι που μετράει. Επίσης, κάτω από τα καινούργια εξώφυλλα υπάρχει link και για τα παλιότερα, για ιστορικούς λόγους.

Πώς μου ήρθε, λοιπόν, να κάνω όλες αυτές τις αλλαγές; Ξύπνησα ένα πρωί βλέποντας ένα περίεργο όνειρο με έναν τοίχο γεμάτο εξώφυλλα και σύντομα συνειδητοποίησα ότι ήταν οθόνη–

Αστειεύομαι φυσικά. Έχω αρχίσει, εδώ και κάμποσο καιρό, να φτιάχνω τα εξώφυλλα για τις καινούργιες ιστορίες του Θρυμματισμένου Σύμπαντος – αυτές του δεύτερου κύκλου (από τις οποίες έχω δημοσιεύσει ελάχιστες: μόνο τον Ναό και την Κόρη της Ιέρειας και του Λύκου). Κάνοντας εξώφυλλα έχω μάθει αρκετά πράγματα. Τα εξώφυλλά μου τώρα είναι πολύ καλύτερα από πριν. Κοιτάζοντας τα παλιότερα, κάτι με χαλάει. Επιπλέον, έχω μια συμπάθεια αυτό τον μήνα προς το μινιμαλιστικό εξώφυλλο για κάποιο λόγο. (Είναι υπέροχο, δεν είναι;) Μου καρφώθηκε έτσι η ιδέα να φτιάξω όλα τα εξώφυλλα του Παιχνιδιού των Ράζλερ σε μινιμαλιστικό στιλ. Νομίζω ότι είναι πιο όμορφα από τα άλλα, πολύ πιο όμορφα.

Δουλειά δεν είχε ο Διάβολος, και τα λοιπά, θα μου πεις. Τι σ’ενδιαφέρει ν’αλλάζεις τα εξώφυλλα παλιών βιβλίων τα οποία δεν πουλάς; Τα εξώφυλλα είναι, κυρίως, ένα διαφημιστικό τέχνασμα σήμερα: ευελπιστείς ότι το εξώφυλλο του δικού σου βιβλίου θα τραβήξει τον αγοραστή περισσότερο από το εξώφυλλο του ανταγωνιστή σου. Τι σ’ενδιαφέρουν τα εξώφυλλα όταν δεν παίζεις μέσα σε μια ανταγωνιστική οικονομία αλλά σε μια οικονομία ελεύθερης ανταλλαγής που βασίζεται στο δωρεάν;

Όμως δεν είναι μόνο αυτό. Είναι και η χαρά τού να φτιάχνεις κάτι. Τον τελευταίο καιρό έχει αρχίσει να μ’αρέσει να φτιάχνω εξώφυλλα. Δεν μου είναι αγγαρεία. Αυτός είναι και ο λόγος της αλλαγής των εξώφυλλων στο Παιχνίδι των Ράζλερ και της ανανέωσης ορισμένων εξώφυλλων του Θρυμματισμένου Σύμπαντος. Ήθελα να κάνω κάτι διαφορετικό και να δω και μια αλλαγή σε παλιά βιβλία. Ήταν εξώφυλλα που απλά με τσάντιζαν πλέον όποτε τα έβλεπα. Με τσάντιζαν γιατί ξέρω πως τώρα μπορώ να φτιάξω πολύ καλύτερα εξώφυλλα.

Τα περισσότερα εξώφυλλα που φτιάχνω μέχρι στιγμής (αυτά που δεν είναι μινιμαλιστικά) είναι, ουσιαστικά, ηλεκτρονικό κολάζ. Αυτό σημαίνει ότι βρίσκω διάφορες εικόνες από το Διαδίκτυο και τις συνδυάζω κάπως ενώ, συγχρόνως, κάνω ηλεκτρονική επεξεργασία. (Το πρόγραμμα που χρησιμοποιώ είναι το GIMP, το οποίο είναι το καλύτερο πρόγραμμα ζωγραφικής και επεξεργασίας εικόνων επάνω σ’αυτό τον πλανήτη, και τυχαίνει να είναι δωρεάν.) Η όλη ενασχόλησή μου με αυτό που ονομάζω ηλεκτρονικό κολάζ ξεκίνησε επειδή το χρειαζόμουν για τα εξώφυλλα των βιβλίων μου αλλά δεν έχει μείνει εκεί. Έχω κάνει και κάποια έργα με αυτή τη μέθοδο τα οποία είναι άσχετα με τα βιβλία μου. Δεν έχει τύχει να τα δημοσιεύσω ακόμα στο Διαδίκτυο, και ίσως να μην τα δημοσιεύσω ποτέ. Όχι επειδή είναι χάλια· ορισμένα από αυτά μού αρέσουν αρκετά.

Το θέμα είναι πως, συνεχίζοντας να ασχολούμαι με το GIMP και με το ηλεκτρονικό κολάζ, έχω πλέον μάθει πάρα πολλά για επεξεργασία εικόνας και στήσιμο εξωφύλλου. Τα εξώφυλλα που έχω φτιάξει τώρα για τα βιβλία του δεύτερου κύκλου του Θρυμματισμένου Σύμπαντος (τον οποίο δεν έχω τελειώσει ακόμα· συνεχίζω να γράφω) είναι απείρως καλύτερα από τα παλιά μου εξώφυλλα. Τα οποία κοίταζα και δαγκωνόμουν. Αυτά είναι σαν να τα έφτιαξε η γάτα σου, σκεφτόμουν· δεν είναι σαν τα έφτιαξες εσύ. Επιπλέον, τις τελευταίες ημέρες, είχα φτιάξει δύο μινιμαλιστικά εξώφυλλα που μου φαίνονταν θεϊκά, οπότε μου καρφώθηκε η ιδέα να φτιάξω μινιμαλιστικά εξώφυλλα και για κάποια παλιά βιβλία που έχουν τα πιο άθλια εξώφυλλα που έχω κάνει – αυτά του Παιχνιδιού των Ράζλερ.

Εκτός αυτού άρχισα να σκέφτομαι και διάφορα άλλα πράγματα για τα εξώφυλλα γενικά, καθώς και να παρατηρώ τα εξώφυλλα πολλών βιβλίων. Και το όλο θέμα έχει ένα κάποιο ενδιαφέρον, από αρκετές απόψεις...

*

Τι εστί εξώφυλλο;

Αν δεις τα εξώφυλλα παλιών βιβλίων – και μιλάω για πραγματικά παλιών βιβλίων, όχι πριν από πέντε, δέκα χρόνια – παρατηρείς ότι δεν περιλάμβαναν και πολλά πράγματα. Έχουν τίτλο, υπότιτλο, συγγραφέα, και καμια άλλη επιπλέον πληροφορία με μικρά γράμματα. Το πολύ να έχουν και γιρλάντα γύρω-γύρω με λουλούδια ή γουστόζικες αλυσίδες. Και αυτό είναι. Ούτε πίνακες ζωγραφικής ούτε τίποτα το φανταχτερό.

Κι αν το καλοσκεφτείς, τι να τα κάνεις όλ’ αυτά; Το βιβλίο είναι για να το διαβάζεις, σωστά; Δεν είναι για να κοιτάς την εικόνα του εξωφύλλου. Οι λέξεις είναι που μετράνε και πώς είναι γραμμένες πάνω στις σελίδες.

Παλιότερα, ακόμα και τα περιοδικά δεν είχαν εξώφυλλα με εικόνες. Απλά έγραφαν κι αυτά τον τίτλο και μερικές ακόμα πληροφορίες.

Από τότε που το βιβλίο εμπορευματοποιήθηκε στον μέγιστο δυνατό βαθμό είναι που άρχισαν να χρησιμοποιούνται εικόνες στα εξώφυλλα, αποσκοπώντας να εντυπωσιάσουν τον αγοραστή για να δώσει τα λεφτά του. Όσο πιο έντονος ο ανταγωνισμός τόσο πιο φανταχτερές οι εικόνες.

Και θα μου πεις: Μα για ορισμένους μπορεί και το εξώφυλλο να είναι ένα έργο τέχνης. Αυτό δεν έλεγες κι εσύ παραπάνω; ότι κάνεις εξώφυλλα για το γούστο; Ναι, όντως· αλλά κυρίως τα εξώφυλλα σήμερα, και εδώ και πολλά χρόνια, είναι για να πουλάνε βιβλία· δεν είναι εκεί για την καλλιτεχνική τους αξία.

Πάρε για παράδειγμα πάρα πολλά από τα εξώφυλλα στο είδος του fantasy. Τι έχουν επάνω; Πολεμιστές με σπαθιά οι οποίοι στέκονται σαν να έχουν πάθει αγκύλωση ή σαν κάποιο μαγικό τέρας να τους έχει πετρώσει. Μετά, ήρθε μια μόδα να βάζουν στα εξώφυλλα τύπους με κουκούλες – ξέρεις, πολύ σκοτεινούς και κακούς, αφού δεν φαίνεται το πρόσωπό τους... Μετά, τους έπιασε μια κρίση προς το πιο μινιμαλιστικό και μπορεί να δεις να βάζουν ένα κράνος, ή μια ασπίδα κι ένα σπαθί, ή δύο διασταυρωμένα σπαθιά – εξώφυλλα που θα μπορούσαν άνετα να ήταν επάνω και σε οποιοδήποτε ιστορικό βιβλίο.

Γενικώς, οι εικόνες των εξωφύλλων στο fantasy είναι συνήθως ή κακόγουστες (πολεμιστές που έχουν πάθει αγκύλωση, αστείοι δράκοι, κουκουλοφόροι, και τα λοιπά) ή αδιάφορες (μια ασπίδα κι ένα φτερό, ας πούμε).

Και κάποιος, λογικά, θα πει τώρα: Γιατί, ρε φίλε, εσύ κάνεις καλύτερα εξώφυλλα; Της πλάκας είναι τα εξώφυλλά σου! Πράγματι, αλλά εγώ δεν είμαι ζωγράφος· συνδυασμούς εικόνων κάνω, και ούτε και μ’αυτό δεν έχω ασχοληθεί τόσο όσο θα ήθελα. Επιπλέον, δεν κριτικάρω αυτή τη στιγμή την ικανότητα των ζωγράφων να φτιάχνουν καταπληκτικούς πίνακες. Κριτικάρω το γούστο, την αισθητική, που ακολουθείται συνήθως (όχι πάντα) στα εξώφυλλα του fantasy.

Σχεδόν κανένας δεν κάνει μινιμαλιστικά εξώφυλλα σουρεαλιστικού τύπου. Γιατί; Προσωπικά, μ’αρέσουν περισσότερο.

Το μόνο που μπορείς να υποθέσεις είναι πως πάλι πρόκειται για θέμα της αγοράς. Ο αναγνώστης που βλέπει στο εξώφυλλο έναν τύπο με σπαθί κι έναν δράκο να πετά σαν ξεφουσκωμένο ζέπελιν από πάνω του σκέφτεται στη στιγμή: Fantasy! O la-la! Ενώ αν έβλεπε κάτι περίεργο δεν θα ήξερε αμέσως τι ήταν το βιβλίο... Αλλά, και πάλι, θα μπορούσαν κάπου στο εξώφυλλο να γράφουν μυθιστόρημα φαντασίας. Ε, γκαβός θα ήταν ο άλλος; Δεν θα το έβλεπε;

Το πρόβλημα αυτό με τα εξώφυλλα δεν εντοπίζεται αποκλειστικά και μόνο στη φανταστική λογοτεχνία, αλλά ίσως εκεί να είναι πιο έντονο.

Το θέμα είναι τι ζητάμε, σε τελική ανάλυση, από ένα εξώφυλλο, τι σκοπό εξυπηρετεί. Είναι απλώς μια ακόμα διαφημιστική σημαία που ελπίζουμε να τραβήξει το βλέμμα του αγοραστή για να τον κάνει να πάρει το προϊόν; Ή είναι κάτι περισσότερο από αυτό; Υπάρχει κανένας που να τη βρίσκει κοιτάζοντας εξώφυλλα; (Οφείλω να ομολογήσω πως, από τότε που άρχισε να μου αρέσει να φτιάχνω εξώφυλλα, τη βρίσκω κοιτάζοντας εξώφυλλα ορισμένες φορές.) Παίζουν ρόλο για τον αναγνώστη; Παίζουν ρόλο για τον συγγραφέα; Ικανοποιούν κάποιου είδους αισθητική;

Νομίζω πως θα έπρεπε.

Βασικά, πιστεύω ότι δύο πράγματα θα έπρεπε να συμβαίνουν: Ή το εξώφυλλο να έχει μόνο λέξεις, ή να ικανοποιεί κάποιου είδους αισθητική.

Για εμένα, το εμπορικό εξώφυλλο είναι ένα άκυρο πράγμα. Δεν λέω ότι δεν έχει καμια αισθητική – κι αυτό έχει, αναπόφευκτα, την αισθητική του – αλλά ο σκοπός του σπανίως είναι το αισθητικό αποτέλεσμα. Αν είναι, λοιπόν, να βάλεις στο εξώφυλλο έναν πολεμιστή που κρατά το σπαθί του σηκωμένο σαν να έχει πιαστεί το χέρι του, ή αν είναι να βάλεις τη φωτογραφία μιας προκλητικής τύπισσας (την οποία φωτογράφισες τυχαία στο Μοναστηράκι και ποτέ δεν θα πάρει λεφτά από τη χρήση της φωτογραφίας της), καλύτερα να φτιάξεις ένα εξώφυλλο που έχει μόνο λέξεις. Μόνο τον τίτλο του βιβλίου, το όνομα του συγγραφέα, και μερικές άλλες ψιλές πληροφορίες αναλόγως.

Διαφορετικά, προσπάθησε να φτιάξεις ένα εξώφυλλο που δημιουργεί μια συγκεκριμένη αίσθηση. Που το βλέπεις και σ’αρέσει να το βλέπεις γιατί κάπως σε κεντρίζει, γιατί έχει ένα συγκεκριμένο γούστο.

Αυτά είναι δύο πράγματα που σήμερα σπάνια συμβαίνουν. Πόσα εξώφυλλα έχεις δει να έχουν μόνο τον τίτλο και το όνομα του συγγραφέα; Ελάχιστα, έτσι; Πόσα εξώφυλλα έχεις δει να ανταποκρίνονται σε κάποια περίεργη αισθητική; Περισσότερα, ίσως, από τα προηγούμενα αλλά και πάλι λιγότερα από τα εμπορικά εξώφυλλα.

Ένα ακόμα μεγάλο ερώτημα είναι: Σήμερα, στην εποχή του Διαδικτύου και των ηλεκτρονικών αναγνωστών, πόσο σημαντικά είναι τα εξώφυλλα ούτως ή άλλως; Γενικά, εκείνο που μετράει είναι το περιεχόμενο του βιβλίου – κανείς ποτέ δεν το αμφισβήτησε. Αλλά σήμερα αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο, ίσως. Τα πάντα είναι περιεχόμενο. Διαβάζεις από την οθόνη σου· δεν έρχεσαι σε επαφή με το εξώφυλλο. Είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει, ένα και το αυτό είναι. Επομένως, ίσως θα είχε πιο πολύ νόημα – και πιο πολύ καλλιτεχνικό ενδιαφέρον – να μη φτιάχνουμε εξώφυλλα για τα βιβλία αλλά να φτιάχνουμε κάτι σαν banners. Κάτι που αποτελεί εικαστική προέκταση του βιβλίου. Κάτι που είναι ωραίο να το κοιτάζεις από μόνο του, ίσως για να σου θυμίζει το βιβλίο αφότου το έχεις διαβάσει, για να σου φέρνει ξανά τις αναμνήσεις στο μυαλό σου σαν γεγονότα που τα έχεις βιώσει. Θα μπορούσαν ακόμα και ολόκληρα websites να είναι γι’αυτή τη δουλειά, όχι μόνο ένα αρχείο jpg. Ή, το εξώφυλλο θα μπορούσε να αποτελείται από πολλά αρχεία jpg, να μοιάζει με πολυδιάστατο φυλλάδιο. Ή θα μπορούσε να είναι αρχείο tif με πολλαπλές σελίδες. (Το αρχείο tif μπορεί να το κάνει αυτό, περίπου σαν pdf αλλά πιο ελαφρύ.)

Νομίζω πως είναι πολλά που δεν έχουμε ακόμα σκεφτεί για την προέκταση της λογοτεχνίας με τη βοήθεια της νέας τεχνολογίας. Δεν είμαι από εκείνους που προτείνουν το μυθιστόρημα να αλλάξει – να μην είναι πια μόνο λέξεις αλλά και εικόνες και ήχοι – γιατί πιστεύω πως το μυθιστόρημα, στη μορφή που είναι – αποκλειστικά και μόνο με λέξεις – εξυπηρετεί έναν πολύ σημαντικό σκοπό: σε βάζει να πλάσεις, με το μυαλό σου, τις δικές σου εικόνες και τους δικούς σου ήχους· και αυτό είναι κάτι το μαγικό. Ωστόσο, θα ήθελα να δω τη λογοτεχνία να προεκτείνεται με τη χρήση της νέας τεχνολογίας. Η έννοια του εξωφύλλου, ειδικώς, οφείλει να αλλάξει. Ακόμα και η λέξη δεν ταιριάζει πια. Έξω-φύλλο, όταν δεν υπάρχουν καν φύλλα; Cover (στα αγγλικά), όταν δεν έχεις πια τίποτα να σκεπάσεις (cover);

---