ΣΚΕΨΕΙΣ

19/8/2014

Διαδίκτυο και Διάσπαση της Κουλτούρας
Αλωνίζοντας το μεταδικτυακό χάος...

 

Νομίζω ότι πρέπει να αρχίσω με μια απλή προειδοποίηση προς τον ανυποψίαστο αναγνώστη: Δεν θεωρώ πως αυτό το άρθρο φτάνει σε κάποιο συγκεκριμένο συμπέρασμα, και δεν ξέρω κατά πόσο είναι χρήσιμα όλα αυτά που αναφέρω εδώ. Πρόκειται, κυρίως, για κάποιες σκέψεις μου σχετικά με το σύγχρονο Διαδίκτυο και, κατ’ επέκταση, για τη σύγχρονη εποχή του Διαδικτύου.

Το Διαδίκτυο, φυσικά, πιστεύω ότι είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο έκφρασης και επικοινωνίας. Αν δεν το πίστευα αυτό, τώρα δεν θα διαβάζατε τούτο το άρθρο· δεν θα ασχολιόμουν καθόλου με το Διαδίκτυο, όπως δεν ασχολούμαι και με διάφορα άλλα πράγματα που δεν μου αρέσουν (για παράδειγμα, ανοίγω την τηλεόραση μερικές φορές τον χρόνο, και ποτέ δεν κοιτάζω τα αθλητικά). Το Διαδίκτυο είναι χρήσιμο και σημαντικό για αρκετούς λόγους.

α) Σου δίνει τη δυνατότητα να ανακαλύψεις πράγματα που αλλιώς δεν υπήρχε περίπτωση να καταφέρεις να βρεις, ή, τουλάχιστον, οι πιθανότητες να τα βρεις θα ήταν ελάχιστες. Μπορεί οι νέες γενιές να μη θυμούνται την εποχή χωρίς το Διαδίκτυο, αλλά εγώ τη θυμάμαι και ξέρω πως τότε ήταν τρομερά δύσκολο να βρω, κατά πρώτον, βιβλία που να με ενδιαφέρουν. Η ελληνική αγορά εκείνης της εποχής, πολύ απλά, δεν με κέντριζε· δεν ήταν τα πράγματα που ήθελα να διαβάσω. Μετά, γνώρισα το Διαδίκτυο: και το Amazon. Χρειάζεται να πούμε κι άλλα;

β) Το Διαδίκτυο δίνει διέξοδο σε πολλούς καλλιτέχνες που αλλιώς, μέσα από το Σύστημα ή τα παρακλάδια του Συστήματος, δεν θα μπορούσαν να διαδώσουν διάφορα έργα τέχνης. Και, παρότι συνήθως δεν περιαυτολογώ, εδώ μπορώ άνετα να φέρω παράδειγμα τον εαυτό μου. Θα ήταν ασύμφορο, με τα παλιά μέσα, να κυκλοφορήσω τα βιβλία μου. Πολύ απλά, τα κόστη του τυπογραφείου είναι ασύμφορα στην Ελλάδα όταν γράφεις μεγάλα βιβλία. Επομένως, αν θέλεις να έχεις ελπίδα ότι ίσως θα βρεις κάποιον να τα εκδώσει, ή αν δεν θέλεις να πνιγείς στο κόστος, πρέπει να συμβιβαστείς και να γράφεις, το πολύ, 300σέλιδα βιβλία... αποδεικνύοντας, όμως, έτσι τι; Ότι γράφεις χειρότερα απ’ό,τι θα μπορούσες να γράψεις; Δεν είμαι από εκείνους που πιστεύουν ότι η ποιότητα εξαρτάται από το μέγεθος, αλλά είμαι από εκείνους που πιστεύουν ότι πρέπει να εκφράζεσαι όπως αισθάνεσαι πως πρέπει εκφραστείς και όχι καταπιεστικά υπό την απειλή οποιασδήποτε «κοινώς αποδεκτής» μαλακίας. Το Διαδίκτυο προσφέρει μια διέξοδο ώστε να κάνουν πολλοί άνθρωποι πράγματα που, παλιά, ο μηχανισμός του Συστήματος προσπαθούσε, για διάφορους λόγους, να καταπνίξει. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό.

γ) Το Διαδίκτυο δίνει μεγαλύτερη εμβέλεια στην εναλλακτική δημοσιογραφία και, γενικά, στα εναλλακτικά μέσα πληροφόρησης. Τα μεγάλα ΜΜΕ δεν μονοπωλούν πλέον την πληροφόρησή μας· μπορείς να ανακαλύψεις χίλιες-δύο πηγές πληροφόρησης αν έχεις τη διάθεση να ψάξεις.

δ) Το Διαδίκτυο είναι μια ατελείωτη πηγή έμπνευσης. Μπορείς απλά να περιπλανιέσαι τυχαία, πατώντας συνδέσμους, γράφοντας ό,τι λέξη σού κατεβαίνει σε διάφορες μηχανές αναζήτησης, και αμέσως αρχίζουν να σου έρχονται ιδέες για διάφορες καλλιτεχνικές δραστηριότητες. (Τεχνική γνωστή στο λεξικό μου και ως δικτυομαντεία.)

ε) Το Διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα στον κόσμο να συσπειρώνεται ευκολότερα γύρω από έναν κοινό σκοπό, μέσω της κοινωνικής δικτύωσης και όχι μόνο. Μπορείς να συμβάλλεις – ακόμα και με μια υπογραφή μόνο, με το email σου και το όνομά σου – σε διάφορους κοινωφελείς σκοπούς και αγώνες, ή μπορείς να βοηθήσεις ακόμα περισσότερο διαδίδοντας τα πράγματα που θεωρείς αξιόλογα ή ενδιαφέροντα.

Όπως καταλαβαίνετε, λατρεύω το Διαδίκτυο. Αλλά επειδή λατρεύω κάτι αυτό δεν σημαίνει πως δεν είμαι πάντα σκεπτικός σχετικά μ’αυτό και δεν παρατηρώ και αρκετές αρνητικές πτυχές ή, απλά, πράγματα που με προβληματίζουν.

Το Διαδίκτυο, μέρα με τη μέρα – ώρα με την ώρα, ίσως – μεγαλώνει, πράγμα που έχει και θετικά και αρνητικά στοιχεία και αποτελέσματα. Ένα από αυτά είναι και η διάσπαση της κουλτούρας. Εκτός από την «κουλτούρα του Διαδικτύου» – που είναι κάτι το πολύ μαζικό και γενικό, ούτως ή άλλως – δεν υπάρχει καμια άλλη νέα κουλτούρα, ούτε και νέα ρεύματα· ή, αν κάποια δημιουργούνται, δεν έχουν μεγάλη εμβέλεια ή και, πολλές φορές, εξαφανίζονται σχετικά σύντομα. Δεν βλέπεις να έχει δημιουργηθεί κάτι όπως το Ροκ-εν-Ρολ στη μουσική, ούτε κάποιο σημαντικό καινούργιο ρεύμα στη ζωγραφική, όπως ήταν ο σουρεαλισμός ή ο ιμπρεσιονισμός. Το ίδιο ισχύει για τη λογοτεχνία και για τα κοινωνικά ρεύματα.

Θυμηθείτε τι γινόταν το ’60, το ’70... Τώρα; Καμία σχέση! Τα πάντα μοιάζει να έχουν παγώσει σε ένα Αιώνιο Παρόν· μια κρυσταλλική, σχεδόν παραμυθένια κατάσταση. Γι’αυτό κιόλας, νομίζω, πως βλέπουμε μια έντονη ροπή προς το ρετρό. Τα παλιά πράγματα μάς τραβάνε. Γιατί; Επειδή δεν έχουμε κάτι καινούργιο, πιστεύω, για να μας συγκινήσει, για να μας κάνει να το ερωτευτούμε.

Θυμάμαι τι γινόταν στην κουλτούρα της λογοτεχνίας του φανταστικού όταν είχα αρχίσει, πολύ πιο μικρός, να ασχολούμαι. Είχες, για παράδειγμα, κάποιους «βασικούς συγγραφείς»: τον Robert Jordan, τον R.E. Feist, τον David Eddings, τον Terry Brooks. Αυτοί ήταν οι Συγγραφείς του Είδους. Δεν το αμφισβητούσες. Ήταν βασιλιάδες – τέλος. Σου άρεσαν όλα αυτά που έγραφαν; Συνήθως όχι. Ακόμα και τότε κάποια βιβλία του Eddings που είχα διαβάσει μου φαίνονταν ανούσια τελείως, ενώ ο Terry Brooks παραήταν παιδικός παρότι υποτίθεται πως δεν είναι για παιδιά. Και ο Jordan, παρότι αρκετά καλός για το είδος του, δεν μπορούσε να με συγκινήσει. Πολλές φορές, δε, εμπνεόμουν αντίστροφα απ’ αυτούς τους ανθρώπους. Έβλεπα τι έκαναν εκείνοι και αποφάσιζα ότι δεν ήθελα να κάνω κι εγώ το ίδιο. Και τα λέω αυτά για να δείξω πως δεν θεωρώ ότι εκείνη η εποχή ήταν ιδανική. Αν μη τι άλλο, ήσουν πιο περιορισμένος στο τι μπορούσες να βρεις για να διαβάσεις.

Και σήμερα, όμως, πάλι περιορισμένος είσαι. Εξαιτίας της πληθώρας.

Δεν μπορώ να ξεχωρίσω εύκολα τι να διαβάσω ανάμεσα στους καινούργιους συγγραφείς, και πολλές φορές πιάνω κάτι, δεν το βρίσκω ικανοποιητικό, και το παρατάω. Δεν επιμένω καν, ενώ παλιά μπορεί να επέμενα λόγω της έλλειψης των βιβλίων. Σήμερα, λόγω της πληθώρας, το αφήνω και πάω σε άλλο – ελπίζοντας. Θυμάμαι, για παράδειγμα, ότι παλιά είχα αρχίσει να διαβάζω την τριλογία Farseer της Robin Hobb. Δεν μου άρεσε. Έως και καθόλου, μπορώ να πω. Και το ένα βιβλίο με συγκινούσε λιγότερο από το προηγούμενο. Παρ’ όλ’ αυτά, κάθισα και διάβασα και τα τρία βιβλία! Σήμερα θα το έκανα; Σίγουρα όχι. Θα το είχα παραπατήσει από τις πρώτες 100 σελίδες, μάλλον.

Και δεν μπορώ, πολλές φορές, να αποφασίσω αν αυτό είναι καλό ή κακό. Σε τελική ανάλυση, ακόμα κι όταν διαβάζεις ένα βιβλίο που δεν σ’αρέσει τόσο, πάλι κάτι μαθαίνεις (αν και αντίστροφα, ίσως). Από την άλλη, γιατί να χάνεις τον χρόνος σου και να μη διαβάσεις ένα βιβλίο που είναι και της αρεσκείας σου και επιμορφωτικό;

Μετά, όμως, είναι και το πρόβλημα της έλλειψης κέντρου. Αυτοί οι συγγραφείς – οι «βασικοί συγγραφείς» – παλιότερα αποτελούσαν κέντρο. Στις αρχές του Διαδικτύου, πήγαινες σε κάποιους ιστότοπους και έβλεπες τους πάντες που ασχολούνταν με το είδος να συζητάνε γι’αυτούς. Άλλοι τούς έβριζαν, άλλοι τούς επαινούσαν. Σήμερα δεν υπάρχουν Κεντρικοί Συγγραφείς – εκτός από τους παλιούς, ξανά. Σήμερα ο καθένας μοιάζει να διαβάζει διαφορετικά βιβλία. Υπάρχει μια διάσπαση. Δεν υπάρχει κέντρο· υπάρχουν μόνο διάφοροι πυρήνες από δω κι από κει, κι ο καθένας φαίνεται να μιλά στον εαυτό του, ή στον εαυτό του και σε τέσσερις, πέντε άλλους που έχουν οριακά παρόμοιες εμπειρίες με εκείνον.

Και νομίζω πως αυτό το φαινόμενο είναι πιο αισθητό στη λογοτεχνία επειδή, πολύ απλά, δεν είναι εύκολο να διαβάσεις πάρα πολλά βιβλία· χρειάζεται χρόνος, πολύς χρόνος. Αντιθέτως, είναι πιο εύκολο να ακούσεις πολλά τραγούδια, ή να δεις πολλούς πίνακες ζωγραφικής. Μπορώ κάθε μέρα να δω 100 πίνακες ζωγραφικής, αν θέλω. Μπορώ να διαβάσω 100 βιβλία; Ούτε καν σε έναν χρόνο!

Τα λογοτεχνικά περιοδικά, δε, παρουσιάζονται σαν μανιτάρια στο Διαδίκτυο. Σήμερα δεν υπάρχει κάποιο κεντρικό περιοδικό, όπως το Weird Tales, για παράδειγμα. Τα κοιτάς, το ένα μετά το άλλο, δεν μπορείς να αποφασίσεις ποιο να διαβάσεις, και καταλήγεις να μην διαβάσεις κανένα. Και μπορεί σε κάποια από αυτά να υπάρχουν μερικές πολύ καλές ιστορίες. Αλλά, μέσα στο χάος, πού να τις βρεις; Πρέπει να κάθεσαι όλη μέρα και να κάνεις αυτή τη δουλειά – πράγμα αδύνατο, εκτός αν όντως αυτή είναι η δουλειά σου ή η βασική σου ενασχόληση. Η μέρα έχει 24 ώρες, και ακόμα κι ο χρόνος που τρώω τώρα για να γράψω αυτό το άρθρο μού μειώνει τον χρόνο που σκοπεύω να αφιερώσω μετά σε κάτι άλλο.

Πολλές φορές, δε, σου δίνεται η εντύπωση πως όλη αυτή η διάσπαση που υφίσταται στο Διαδίκτυο και ο αποπροσανατολισμός είναι εσκεμμένος από κάποιους. Τυχαίνει να συναντάς ιστοσελίδες ή βιβλία που νομίζεις ότι κάποιος κάνει πλάκα. Μπορείς πολύ πιο εύκολα να πιστέψεις ότι είναι εκεί για λόγους αποπροσανατολισμού ή και παρενόχλησης, παρά ότι είναι κάτι το ουσιώδες. Ο Aldous Huxley, για παράδειγμα, είχε αναφέρει ότι, αν δεν μπορεί κάποιος να λογοκρίνει την ελεύθερη πληροφορία, μπορεί τουλάχιστον να αραδιάσει γύρω της τόσες άλλες ανούσιες πληροφορίες ώστε να το κάνει πολύ δύσκολο να την εντοπίσεις. Και νομίζω ότι, σε κάποιο βαθμό, αυτό συμβαίνει στο σημερινό Διαδίκτυο· ή, τουλάχιστον, αυτή την εντύπωση λαμβάνεις αν το κοιτάξεις με κριτικό βλέμμα.

Και συγχρόνως μ’αυτά υπάρχει μια ακατάσχετη ροή διαφημιστικών μηνυμάτων, πολλά από τα οποία είναι μεταμφιεσμένα ως άρθρα, με αποτέλεσμα να χάνεται η αξιοπιστία. Ποια σημασία θα δώσεις σε κάποιον που γράφει ότι το τάδε καινούργιο μουσικό συγκρότημα είναι ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟ! αν δεν είσαι σίγουρος ότι αυτή είναι η αληθινή του άποψη; Εξάλλου, προ ημερών ο ίδιος μπορεί να είχε αναφέρει ότι ένα τελείως αντίθετο συγκρότημα ήταν επίσης «ΚΑΤΑΠΛΗΚΤΙΚΟ!»

Το πιο σημαντικό, όμως, απ’ όλα είναι, πιστεύω, εκείνο που ανέφερα στην αρχή: ότι δεν βλέπουμε καινούργια ρεύματα ούτε στις καλές τέχνες ούτε στην κοινωνία. Μέσα σε όλη αυτή την υπερπληροφόρηση του Διαδικτύου, κάτι χάνεται. Ή ίσως εμείς να είμαστε πια τόσο αποτελματωμένοι που η συλλογική μας νοημοσύνη να μη γεννά καινούρια ρεύματα αλλά να επικρατεί μια θολερή στασιμότητα.

Πάρτε για παράδειγμα τον σύγχρονο κινηματογράφο. Πολλές από τις ταινίες είναι remake παλιότερων ταινιών, και ακόμα και οι καινούργιες ταινίες δεν φαίνεται να έχουν να παρουσιάσουν κάτι το πραγματικά καινούργιο. Δεν έχει παρουσιαστεί κάτι όπως ήταν το Star Wars, που τότε είχε ταρακουνήσει τα νερά της εποχής του. Τώρα γίνεται remake του RoboCop... και πριν απ’ αυτό βλέπαμε remake του Total Recall... Σου δίνεται η εντύπωση ότι δεν υπάρχουν φρέσκιες ιδέες για ταινίες, αλλά μόνο μπαγιάτικες βγαλμένες από το ψυγείο.

Και στη λογοτεχνία, πάνω-κάτω, το ίδιο φαίνεται να ισχύει. Αλλά εκεί τα βιβλία είναι και τόσα πολλά που δεν μπορείς να ξέρεις. Ίσως κάποιος τύπος τώρα να έχει γράψει ένα εξωφρενικό αριστούργημα το οποίο δεν έχει τύχει να βρεις. Όπως και νάχει, πάντως, δεν φαίνεται να δημιουργούνται νέα ρεύματα: ούτε στη λογοτεχνία, ούτε στη μουσική, ούτε στη ζωγραφική, ούτε και, γενικώς, πουθενά. Κι αυτό μού μοιάζει θλιβερό, γιατί σημαίνει δύο πράγματα:

α) Οι καλλιτέχνες δυσκολεύονται να βρουν νέες πηγές έμπνευσης.

β) Το κοινό δεν έχει κάτι καινούργιο με το οποίο να ενθουσιαστεί.

Αλλά ο ενθουσιασμός και η έμπνευση είναι ζωή. Όταν είσαι εμπνευσμένος και με διάθεση να δημιουργήσεις, τότε είσαι Αληθινά Ζωντανός. Όταν, επίσης, είσαι ενθουσιασμός για κάτι που κάνει κάποιος άλλος κι αισθάνεσαι ότι αυτό εκφράζει κι εσένα, ότι μιλάει στην ψυχή σου, τότε πάλι είσαι Αληθινά Ζωντανός.

Και τώρα χρειαζόμαστε αυτή τη ζωντάνια όσο ποτέ.

Μπορεί κάποιοι να πουν ότι φταίει η παγκόσμια οικονομική κρίση για την κατάσταση. Μαλακίες, λέω εγώ. Υπήρχαν περίοδοι με οικονομικές κρίσεις όπου είχαν γεννηθεί καταπληκτικά ρεύματα – και κοινωνικά και καλλιτεχνικά. Σουρεαλισμός, για παράδειγμα, η κουλτούρα των χίπις, και διάφορα άλλα. Δεν ήταν τα πράγματα ρόδινα με την οικονομία τότε. Δεν χρειάζονται πολλά λεφτά για να κάνεις καλή τέχνη, για να έχεις πολιτισμό, για να έχεις μια κοινωνία Αληθινά Ζωντανή. Χρειάζεται έμπνευση και ενθουσιασμός. Χρειάζεται να ξυπνήσεις το παιδί μέσα σου και να παραγκωνίσεις λίγο τη σοβαροφάνεια και την τρομολαγνεία που προσπαθεί να επιβάλει το Σύστημα.

---