Νέα
25/11/2018
Η Απόδραση στην Τέχνη
Και η τέχνη της απόδρασης
Όταν κάποιος χαρακτηρίζει ένα βιβλίο «λογοτεχνία απόδρασης», συνήθως το εννοεί ως κάτι το αρνητικό. Το ίδιο ισχύει και για οτιδήποτε άλλο: παιχνίδια απόδρασης, ταινίες απόδρασης, ποίηση απόδρασης, ακόμα και ζωγραφική απόδρασης. Ο χαρακτηρισμός «απόδρασης» υπονοεί κάτι το κατακριτέο, κάτι για το οποίο, ίσως, θα έπρεπε να ντρέπεσαι αν ασχολείσαι μαζί του.
Μα, αναρωτιέται κανείς, από τι να αποδράσουμε;
Από την πραγματικότητα, φυσικά!
Και αυτό είναι κάτι άθλιο, γιατί, ξέρεις, όταν αποδράς από την πραγματικότητα, σημαίνει ότι είσαι φαντασμένος, ότι είσαι «στον κόσμο σου», ότι δεν ξέρεις τι σου γίνεται, ότι δεν σ’ενδιαφέρει το περιβάλλον (όχι απαραίτητα το φυσικό), ότι είσαι αντικοινωνικός και αφηρημένος – και διάφορα τέτοια.
Αλλά τι ακριβώς είναι η «πραγματικότητα», τελικά, στην οποία αναφέρονται; Και ισχύουν όλα τα παραπάνω για όσους ασχολούνται με... αποδράσεις; Επιπλέον – μπόνους ερώτημα – γιατί να μην θέλεις να αποδράσεις από την πραγματικότητα;
Πάμε, όμως, πρώτα στο αρχικό μας ερώτημα. Τι είναι αυτή η «πραγματικότητα» τέλος πάντων; Η πιο απλή απάντηση είναι η εξής: Η πραγματικότητα είναι το φυσικό σύμπαν. Ξέρεις, τα δέντρα, το έδαφος, τα βράχια, τα ποτάμια, η βροχή, ο άνεμος, ο ήλιος. Αυτό είναι κάτι μέσα στο οποίο θα βρίσκεσαι ό,τι και να κάνεις· και, όπως είχε πει κι ο Philip K. Dick, πραγματικότητα είναι εκείνο το οποίο εξακολουθεί να υφίσταται ακόμα κι όταν έχεις πάψει να πιστεύεις σ’αυτό. Νομίζω πως το μοναδικό τέτοιο πράγμα είναι ο φυσικός κόσμος.
Η πραγματικότητα, όμως, στην οποία αναφέρονται όσοι κατακρίνουν την οποιαδήποτε μορφή απόδρασης δεν είναι συνήθως αυτή η πραγματικότητα. Είναι, συνήθως, η κοινωνική πραγματικότητα, ή η εργατική πραγματικότητα. Πρόκειται για δύο πραγματικότητες μέσα σε εισαγωγικά, δίχως αμφιβολία. Διότι μπορεί, μεν, να υπάρχουν σε μεγάλη εξάπλωση αλλά υπάρχουν επειδή θέλουμε συλλογικά να πιστεύουμε σ’αυτές. Αν θέλαμε, από κοινωνικής άποψης, να ζούμε διαφορετικά θα ζούσαμε διαφορετικά, και θα είχαμε επαφή με άλλη κοινωνική πραγματικότητα. Επίσης, αν θέλαμε να ακολουθούμε άλλο οικονομικό σύστημα, θα εργαζόμασταν διαφορετικά.
Το πρόβλημα, λοιπόν, εκείνων που κατακρίνουν την τέχνη «απόδρασης» είναι ότι κάποιος μπορεί να ξεφύγει από την «πραγματικότητα» στην οποία εκείνοι θα ήθελαν να βρίσκεται. Αντί να ασχολείσαι νυχθημερόν με το τι κάνουν ο Τσίπρας και ο Κούλης, παλληκάρι μου, κάθεσαι και διαβάζεις για το πώς ο Πρίγκιπας Ανδρόνικος αντιμετωπίζει Παντοκρατορικούς πράκτορες σ’ένα σύμπαν αλληλοσυνδεόμενων κόσμων; Πρέπει να είσαι παλαβός! Τα γράφεις, μάλιστα, αυτά τα πράγματα; Είσαι τελείως για τα σίδερα!
Κάθεσαι και παίζεις ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι όπου ο ήρωάς σου σκοτώνει γιγάντια έντομα και μαζεύει διαμάντια για να τα πουλήσει στην πόλη στο κέντρο του εικονικού σύμπαντος, αντί να προσπαθείς συνέχεια να βρεις γκόμενα και να ολοκληρωθείς ως άνθρωπος; Ε, δεν πας καθόλου καλά! Παρακολουθείς ταινίες με νίτζα που πετάγονται αποδώ κι αποκεί μέσα από καπνούς και ξιφομαχούν σαν αλλόφρονες, αντί να κάθεσαι και να βλέπεις τις ειδήσεις από το πρωί ώς το βράδυ οι οποίες σου σερβίρουν τα ίδια και τα ίδια, ή τα παρόμοια και τα αποχαυνωτικά; Πρέπει να είσαι τρελός. Πρέπει να σε... διορθώσουμε, φίλε.
Αυτή είναι, κατά βάση, η λογική ενάντια στην «απόδραση». Οι περισσότεροι που τη θεωρούν σωστή δεν είναι και τόσο κακοί· απλά, αυτό έχουν μάθει ότι είναι το «λογικό», και το ακολουθούν. Δεν έχουν ποτέ αναρωτηθεί μήπως τα πράγματα δεν είναι όπως τους τα έχουν πει. Δεν έχουν αναρωτηθεί μήπως ο άνθρωπος έχει ανάγκη κι από άλλα πέρα από την «πραγματικότητα».
Αλλά γιατί να μην θέλει κάποιος να αποδράσει από αυτή την περιβόητη πραγματικότητα; Πάρε για παράδειγμα έναν άνθρωπο που δουλεύει ένα μεγάλο μέρος της ημέρας και, κατά τα άλλα, η ζωή του είναι σχετικά ομοιόμορφη εκτός απ’το ότι πάει σε κανένα μπαρ ή σινεμά τις Παρασκευές και τα Σάββατα. Κάπου αρχίζει και βαριέται. Σκέφτεται: Τα ίδια και τα ίδια, ρε πούστη... αλλά έτσι είναι η πραγματικότητα...
Θα του έκανε κακό λίγη απόδραση; Ίσως και πολλή απόδραση;
Δεν το νομίζω.
Ο Τόλκιν – ο γνωστός που έγραψε τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών – είχε πει: Επειδή βρισκόμαστε μέσα σε μια φυλακή δεν σημαίνει ότι είναι ανάγκη συνέχεια να συζητάμε για κάγκελα και για δεσμοφύλακες.
Τι είναι η υποτιθέμενη «πραγματικότητα» αν όχι μια φυλακή; Σου λένε με τι πρέπει να ασχολείσαι, και τι πρέπει να πιστεύεις, και τι είναι σωστό και τι λάθος. Και σου λένε ότι δεν πρέπει να αναρωτιέσαι μήπως αυτά δεν είναι έτσι όπως είναι γιατί τότε μάλλον είσαι ανώμαλος.
Πώς είναι δυνατόν η απόδραση από μια τέτοια νοητική κατάσταση να είναι κακό πράγμα;
Η απάντηση είναι απλή: Δεν είναι κακό πράγμα. Είναι το ακριβώς αντίθετο.
Εκείνο που έχουμε συνηθίσει να λέμε «πραγματικότητα» είναι απλά ορισμένα κοινωνικά πλαίσια που ή έχουν ορίσει κάποιοι οι οποίοι επωφελούνται από αυτά ή βρίσκονται εκεί επειδή τα έχουμε συνηθίσει, επειδή έχουν περάσει στο συλλογικά «κοινώς αποδεκτό».
Πάρε για παράδειγμα αυτό που συμβαίνει σήμερα στην Ελλάδα με την οικονομία. Προσπαθούν να μας κάνουν να πιστέψουμε – δηλαδή, να αλλάξουν την «πραγματικότητά» μας – ότι η χώρα έχει χρέος που οφείλουμε να πληρώσουμε εμείς αντί γι’αυτούς που έφαγαν τα λεφτά. Προσπαθούν, επίσης, να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι η χώρα μας είναι εν γένει μειονεκτική και χρειάζεται συνεχώς εξωτερική βοήθεια για να κάνει το οτιδήποτε. Όσο αυτές οι νοοτροπίες εξαπλώνονται τόσο πιο πολύ περνάνε μέσα στη συλλογική πραγματικότητα ώσπου κανείς πλέον δεν τις αμφισβητεί· ή, τουλάχιστον, ελάχιστοι τις αμφισβητούν. Όταν οι περισσότεροι πιστεύουν στην «πραγματικότητα», τους «άλλους» μπορείς να τους αγνοήσεις ως γραφικούς ή παράφρονες...
Όταν αποδράς βγαίνεις από τη στημένη πραγματικότητα. Είσαι για λίγο κάπου αλλού. Σ’έναν κόσμο που τον ορίζει ή το βιβλίο ή το παιχνίδι ή η ταινία, ή οτιδήποτε άλλο. Αυτοί που δεν θέλουν την απόδραση προτιμούν τα βιβλία, τις ταινίες, και τα λοιπά που είναι «εντός πραγματικότητας» – δηλαδή, που σου λένε πάλι τα ίδια: για τον Τσίπρα και για τον Κούλη (ή παρόμοιους) και για το τάδε εθνικό θέμα και για το τάδε παγκόσμιο θέμα και για το πώς πρέπει να φέρεσαι στον άντρα σου και για το πότε είναι καλό να παντρευτείς και για το τι μάρκα αυτοκινήτου να πάρεις και για το ποιο είναι το τελευταίο κινητό και για το πώς το οικονομικό σύστημα καταπιέζει τον κοινό άνθρωπο... Καταλαβαίνεις; Δεν θέλουν η τέχνη να σε οδηγεί αλλού. Δεν θέλουν να αποδράς. Θέλουν να μένεις πάλι εδώ, κλεισμένος στην «πραγματικότητα».
Γιατί;
Το απάντησα παραπάνω: Όταν αποδράς βγαίνεις από τη στημένη πραγματικότητα. Όταν βγαίνεις από τη στημένη πραγματικότητα είσαι, νοητικά, κάπου αλλού. Αυτό μπορεί να έχει διάφορα αποτελέσματα επάνω σου. Μπορεί απλά να είναι μια ψυχική ανάπαυλα – πράγμα πολύ καλό από μόνο του: ξεκουράζει την ψυχή και το μυαλό· τα ξεκουράζει αληθινά, όχι σαχλαμάρες. Αλλά μπορεί και να σε κάνει να δεις την «πραγματικότητα» πιο καθαρά. Επειδή βγαίνεις, και στέκεσαι νοητικά απέξω, αν στρέψεις πάλι το βλέμμα σου προς τα μέσα, βλέπεις την πραγματικότητα με άλλο μάτι. Αρχίζεις και παρατηρείς πράγματα τα οποία δεν θα παρατηρούσες αν συνέχεια βρισκόσουν κλεισμένος μες στο μπουντρούμι-πραγματικότητα.
Η κάθε πραγματικότητα είναι αληθινή. Η πραγματικότητα που διαμορφώνει στο μυαλό σου ένα βιβλίο, ή ένα παιχνίδι, δεν είναι λιγότερο αληθινή από την κοινωνική πραγματικότητα που βλέπεις γύρω σου. Η μόνη διαφορά είναι στην εξάπλωση και στο ποσοστό αποδοχής από τους υπόλοιπους του ανθρώπινου είδους. (Δώσε βάση σε αυτό το τελευταίο: Σε άλλη πραγματικότητα ζουν οι γάτες, σε άλλη τα πουλιά, σε άλλη άλλα ζώα – ασχέτως αν οι πραγματικότητές τους κάπου συγκλίνουν μεταξύ τους και με τη δική μας.)
Ανάμεσα στις πραγματικότητες υπάρχει ένα κενό. Ας το πούμε κενό πραγματικότητας. Όταν βγαίνεις από τη μία πραγματικότητα, προτού περάσεις σε μια άλλη, περνάς από αυτό το κενό. Όταν αρχίζεις, για παράδειγμα, να διαβάζεις ένα βιβλίο, ή να βλέπεις μια ταινία, ή να παίζεις ένα παιχνίδι, δεν είσαι τόσο απορροφημένος από την αρχή· είσαι ακόμα στο κενό ανάμεσα στην προηγούμενή σου πραγματικότητα και σ’αυτήν προς την οποία κατευθύνεσαι. Μετά, η δεύτερη πραγματικότητα σε απορροφά (εκτός αν η προηγούμενη έχει φυλακίσει το μυαλό σου με κάποιο τρόπο – πχ, άγχος, φόβος, διάφορες ανησυχίες). Όταν, ύστερα από ένα χρονικό διάστημα, πάψεις να διαβάζεις, ή να παίζεις, ή να παρακολουθείς την ταινία, επιστρέφεις προς την κοινώς αποδεκτή «πραγματικότητα», αλλά όχι αμέσως. Πρέπει να περάσεις πάλι από το κενό. Και εκεί, ενώ είσαι σ’αυτό το κενό, μπορεί να τύχει να διακρίνεις πολλά. Διότι, για λίγο έστω, κοιτάζεις τα πράγματα σαν εξωτερικός παρατηρητής. Για λίγο, η πραγματικότητα του Τσίπρα και του Κούλη και της μάρκας του τελευταίου κινητού δεν είναι πιο πραγματική από την προηγούμενη όπου βρισκόσουν – είτε το καταλαβαίνεις συνειδητά είτε όχι. Όλα είναι νοητικές και ψυχικές διαδικασίες.
Όσο περισσότερο αποδράς τόσο περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν ν’αρχίσεις να αμφισβητείς τα πράγματα όπως είναι. Να αρχίσεις να αναρωτιέσαι: Μα, μήπως τελικά δεν ζούμε σωστά; Μήπως θα έπρεπε να ζούσαμε καλύτερα; Μήπως όλα αυτά είναι μαλακίες που πρέπει να τα αλλάξουμε;
Οι θιασώτες της κάθε «πραγματικότητας» – είτε της σύγχρονης είτε οποιασδήποτε παλιότερης, αν προσέξεις – δεν θέλουν να αμφισβητείς τα δεδομένα που έχουν ορίσει. Θέλουν να τα αποδέχεσαι χωρίς διαφωνίες.
Έτσι, λοιπόν, προσπαθούν να σε πείσουν ότι η απόδραση είναι κακό πράγμα. (Αν και βέβαια κανένας φυλακισμένος που είναι στα συγκαλά του δεν θα συμφωνούσε μ’αυτό. Μόνο κάποιος υπνωτισμένος φυλακισμένος θα συμφωνούσε μ’αυτό.)
Ισχύει από την επιστήμη μέχρι την κοινωνία. Ξέρεις πόσοι επιστήμονες έχουν κάνει ανακαλύψεις που δεν μπορούν να προωθήσουν επειδή το κατεστημένο της «επιστημονικής πραγματικότητας» δεν τις αποδέχεται;... Και τι σου λένε, μετά; Ότι προήλθαμε από τον χιμπατζή. Εγώ δεν το πιστεύω. Κάνε μου μήνυση. Γιατί μόνο ο πίθηκος να εξελίχτηκε έτσι και όχι, για παράδειγμα, και η γάτα; Ή μήπως νομίζεις ότι σε κανένα εκατομμύριο χρόνια θα δούμε τον παπουτσωμένο γάτο; Για κάποιο λόγο το αμφιβάλλω, βρε αδελφέ... Και γιατί αγνοούν τόσο πολύ διάφορα παράξενα ευρήματα, όπως γιγάντιους ανθρωποειδείς σκελετούς που έχουν όντως βρεθεί και δεν είναι κάποια συνωμοσιολογική φαντασία;
Ασχέτως όλων αυτών – που δεν είναι το θέμα του συγκεκριμένου άρθρου – η απόδραση σε βοηθά να σκέφτεσαι και να αντιλαμβάνεσαι πιο ελεύθερα.
Όσα λένε για εκείνους που αποδρούν – ότι δεν ξέρουν τι τους γίνεται, ότι είναι «στον κόσμο τους», ότι είναι αντικοινωνικοί, και τα ρέστα – είναι σαχλαμάρες. Το αντίθετο συνήθως ισχύει. Επειδή κοιτάζουν την «πραγματικότητα» από έξω και τη βλέπουν πιο αντικειμενικά, την κρίνουν πιο σωστά. Έχουν τις αμφιβολίες τους για όλα αυτά – όπως είναι και λογικό, άλλωστε. Μπορεί ίσως, σε ορισμένες περιπτώσεις, να μοιάζουν πιο παράξενοι, αλλά τι περιμένεις; Δεν είναι φυσικό να σου μοιάζει «παράξενος» κάποιος που δεν αποδέχεται τυφλά εκείνο που εσύ αποδέχεσαι;
Όταν αποδράς, δρας. Δεν είσαι παθητικός, δεν αποδέχεσαι ό,τι σου λένε. Εξερευνάς. Όταν αποδράς είσαι – για μάντεψε – ελεύθερος. Η απόδραση δεν είναι κακό πράγμα· είναι καλό πράγμα.
Και τα καλύτερα έργα τέχνης σε οδηγούν στην απόδραση. Είναι αναπόφευκτο. Αν δεν σε οδηγούν εκεί, δεν είναι καλά έργα τέχνης. Συνήθως είναι προπαγάνδα της «πραγματικότητας». Είναι το φυλλάδιο που σου δίνει ο δεσμοφύλακας, μέσα στο οποίο γράφει σε ποιες πτέρυγες είναι ποιοι άλλοι κρατούμενοι και τι κάνει ο καθένας.
Ακόμα κι αν δεν σε οδηγήσει σε τρομερές ανακαλύψεις και αποκαλύψεις (όπως και συνήθως δεν σε οδηγεί), μια απόδραση πάντα κάνει καλό στο μυαλό και στην ψυχή σου· γιατί, για λίγο, σε απελευθερώνει. Ποιος μπορεί να διαφωνεί με κάτι τέτοιο;
Μα, λέει κάποιος, αν ασχολείσαι μόνο με πράγματα που είναι «εκτός πραγματικότητας», τι αποτελέσματα έχει αυτό;
Και τι αποτελέσματα έχει το να ασχολείσαι όλη μέρα με τους διαπληκτισμούς των πολιτικών; Ή το να τσακώνεσαι για τη μια ποδοσφαιρική ομάδα και την άλλη; Ή το να αγχώνεσαι για το πότε θα βγάλεις αρκετά λεφτά ώστε να μπορείς να πάρεις την τάδε μάρκα αυτοκινήτου; Ή το να κάθεσαι και να σκας γιατί δεν βρίσκεις γκόμενα/ο; Αυτά σού κάνουν καλό; Το αμφισβητώ. Ραγδαία.
Η φανταστική λογοτεχνία, η επιστημονική φαντασία, και άλλα είδη – λογοτεχνικά και μη, περισσότερο ή λιγότερο περιπετειώδη, από τον σουρεαλισμό μέχρι το γοτθικό ρεύμα και τις εξερευνήσεις της βαθιάς Αφρικής – θεωρούνταν από παλιά «είδη απόδρασης». Δεν ήταν να τα παίρνεις σοβαρά, υποτίθεται· δεν αναφέρονταν στην «πραγματικότητα». Αλλά αυτή είναι η δουλειά τους, αυτός είναι ο ρόλος τους: να σε οδηγούν σε άλλη πραγματικότητα, να διευρύνουν τη σκέψη σου, να σπρώχνουν την ψυχή σε μονοπάτια που αλλιώς δεν θα πήγαινε.
Έτσι, έχει γίνει μια προσπάθεια εξημέρωσης αυτών των ειδών απόδρασης, ώστε να μην είναι και τόσο απόδρασης. Ώστε να ξέρεις τι θα δεις. Και, κατά τα άλλα: Έλα τώρα, μην το παίρνεις και τόσο σοβαρά· σαχλαμάρες είναι! Για την πλάκα, για την πλάκα... Οπότε, έχουμε καταντήσει να βλέπουμε, σε πολλές περιπτώσεις, τις ίδιες και τις ίδιες μπαρούφες που γίνονται, σταδιακά, μέρος της «πραγματικότητας», και αντί αυτά τα είδη να σε οδηγούν σε απόδραση, σε οδηγούν πάλι σε ένα διαφορετικό κελί. Απλά είσαι σε άλλη πτέρυγα του φρενοκομείου, και... be seeing you.
Τα αληθινά έργα τέχνης του φανταστικού (και κάθε μορφή τέχνης, άλλωστε) σε οδηγούν και σε αληθινή απόδραση, πέρα από τα συνηθισμένα πλαίσια, σε ένα διαφορετικό πεδίο. Εκεί, το μυαλό έχει καινούργιες εντυπώσεις, όχι πάλι τα ίδια· εκεί, η ψυχή νιώθει καινούργια πράγματα.
Η απόδραση θα έπρεπε να επιδιώκεται, όχι να αποφεύγεται.
Πώς αλλιώς θα διορθώσουμε την αρρώστια της «πραγματικότητας»;
