ΣΚΕΨΕΙΣ

30/11/2010

Το Πρόβλημα της Ανιαρής Γραφής
Κάποιες φορές, δεν είναι τόσο εύκολο να βρεις τι φταίει

Τα τελευταία χρόνια έχω διαβάσει μυθιστορήματα που η γραφή τους είναι πραγματικά ανιαρή. Μπορεί η πλοκή να είναι όμορφα πλεγμένη, μπορεί οι χαρακτήρες να είναι καλοσχεδιασμένοι, μπορεί το σκηνικό να έχει ενδιαφέρον· αλλά η γραφή, ο τρόπος που ο συγγραφέας στήνει τις προτάσεις και τις παραγράφους του, είναι βαρετή. Δεν σε τραβάει να το διαβάσεις.

Το πρόβλημα είναι πολύ πιο μπερδεμένο απ’ό,τι φαίνεται, γιατί δεν υπάρχει φανερή αιτία. Ναι, μπορείς να δεις ότι κάτι συμβαίνει με τον τρόπο γραφής, αλλά είναι δύσκολο να καθορίσεις τι ακριβώς φταίει. Πιθανώς, σε τελική ανάλυση, να μην είναι παρά θέμα γούστου. Ίσως για εμένα μόνο η γραφή αυτών των μυθιστορημάτων να είναι ανιαρή. (Και δεν αναφέρω παραδείγματα επειδή δεν θέλω να προκαταλάβω κανέναν εναντίον κάποιου μυθιστορήματος ή συγγραφέα.) Παρ’όλ’αυτά, ακόμα και σε όσους αρέσουν τα συγκεκριμένα βιβλία που εγώ βρίσκω βαρετά, ούτε κι αυτοί νομίζω πως θα μπορούσαν να πουν γιατί ακριβώς η γραφή δεν είναι βαρετή.

Υπάρχουν άλλα μυθιστορήματα που η πλοκή τους δεν είναι τόσο όμορφα πλεγμένη, που οι χαρακτήρες τους δεν είναι και πολύ καλοσχεδιασμένοι, που το σκηνικό δεν έχει και κανένα ενδιαφέρον· κι όμως, η γραφή είναι συναρπαστική. Δεν είναι καθόλου ανιαρή. Και κάτι σε κάνει να μη θέλεις να τα αφήσεις από τα χέρια σου, παρότι μπορεί να δυσανασχετείς με τα άλλα μειονεκτήματά τους.

Γιατί; Οφείλεται στη δομή του λόγου. Στο πώς ο συγγραφέας στήνεις τις προτάσεις και τις παραγράφους. Αλλά, και πάλι, είναι δύσκολο να καθοριστεί.

Εδώ, όμως, περισσότερο με απασχολεί γιατί η γραφή κάποιων μυθιστορημάτων είναι ανιαρή, όχι γιατί κάποιον άλλων είναι συναρπαστική. Νομίζω ότι εν μέρει εξαρτάται από τον ενθουσιασμό του συγγραφέα γι’αυτό που γράφει, ή και για το ίδιο το γεγονός ότι γράφει. Ορισμένοι συγγραφείς, σύγχρονοι κυρίως, μου δίνουν την εντύπωση ότι τους αρέσει η σκέψη, η ιδέα, αυτού που γράφουν αλλά δεν τους αρέσει το γεγονός ότι κάθονται και το γράφουν. Δε βρίσκουν τη διαδικασία συναρπαστική, κι αυτό, στο τέλος, περνάει στο κείμενο.

Η ανιαρή γραφή, ωστόσο, μπορεί να μην οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στη δομή των προτάσεων και των παραγράφων, αλλά και στον τρόπο που είναι δομημένη η ιστορία. Και δεν αναφέρομαι στην πλοκή. Αναφέρομαι στο πώς ο καθένας παρουσιάζει την πλοκή.

Και υπάρχουν ακόμα δύο πιθανές αιτίες, νομίζω. Η πρώτη είναι η πιθανή έλλειψη εμπειρίας του συγγραφέα – πράγμα για το οποίο, ασφαλώς, δεν μπορείς να τον κατηγορήσεις, αφού όλοι από κάπου πρέπει να ξεκινήσουμε. Η δεύτερη είναι οι περιορισμοί τους οποίους θέτουν στον εαυτό τους πολλοί σύγχρονοι συγγραφείς (κυρίως αγγλόφωνοι) προκειμένου να ανταποκριθούν σε συγκεκριμένες απαιτήσεις και μοτίβα της αγοράς, με τη λογική ότι αν δεν γράψεις με τον τάδε τρόπο κανένας δεν θα σε πάρει σοβαρά ή κανένας δεν θα εκδώσει το βιβλίο σου.

Αλλά ας ξεκινήσουμε από τον ενθουσιασμό για την ίδια τη διαδικασία της γραφής. Όταν αυτός λείπει, τότε νομίζω πως και η γραφή γίνεται ανιαρή. Όταν είναι αγγαρεία να γράψεις προτάσεις, τότε θα είναι αγγαρεία και κάποιος άλλος να διαβάσει αυτές τις προτάσεις.

Ο αυτοσχεδιασμός πιστεύω ότι παίζει ρόλο για να πυροδοτείται ο ενθουσιασμός κάποιου. Βέβαια, όλοι οι συγγραφείς έχουν στο μυαλό τους περίπου τι θέλουν να γράψουν· κανένας δεν ξεκινά να γράφει τελείως τυχαία – τις περισσότερες φορές, τουλάχιστον. Πολλοί, όμως, φτιάχνουν συγκεκριμένο προσχέδιο σχετικά με το τι θα γράψουν από την αρχή ώς το τέλος ενός μυθιστορήματος. Φτιάχνουν ένα σχεδιάγραμμα που τους λέει τι θα γίνει σε κάθε κεφάλαιο. Ξέρουν ήδη όλη την ιστορία· μετά, το μόνο που έχουν να κάνουν είναι να καθίσουν και να τη γράψουν: να γεμίσουν τα κενά.

Αυτό, έτσι όπως το βλέπω εγώ τουλάχιστον, είναι βαρετό. Δεν πυροδοτεί τον ενθουσιασμό· τον σκοτώνει. Ποιος θέλει απλά να κάθεται να γράφει προτάσεις όταν ήδη έχει διηγηθεί την ιστορία μέσα στο μυαλό του; Είναι αγγαρεία, και η γραφή καταλήγει να είναι ανιαρή.

Το ξέρω ότι αρκετοί, στις συμβουλές που δίνουν για συγγραφείς, λένε να φτιάχνεις σχεδιάγραμμα για την ιστορία. Δεν συμφωνώ. Πιστεύω περισσότερο σε αυτούς που λένε ότι πρέπει να έχεις μια γενική ιδέα για το τι συμβαίνει και από κει και πέρα ν’ακολουθείς το ένστικτό σου. (Εμένα, προσωπικά, αυτή η μέθοδος – και πάντα αυτήν χρησιμοποιώ – ποτέ δεν με έχει αφήσει στη μέση. Οι ιστορίες πάντοτε κάπου καταλήγουν, γιατί αυτό είναι που θα συμβεί αν ακολουθήσεις μια οποιαδήποτε κατάσταση με λογικά, φυσικά βήματα.)

Οι συγγραφείς που θεωρώ ότι δεν είναι ανιαροί έχω παρατηρήσει ότι συνήθως είναι εκείνοι που ακολουθούν το ένστικτό τους, όχι κάποιο προσχέδιο. Πάρτε για παράδειγμα την πολύ γνωστή σειρά του GRR Martin, A Song of Ice and Fire. Ανιαρή; Με τίποτα! Και ο Martin έχει δηλώσει σε συνεντεύξεις ότι δεν ακολουθεί προσχέδιο. Μα, μπορεί να πει κάποιος, ο Martin δείχνει πια να έχει χαθεί μέσα στην ιστορία που γράφει και να μην ξέρει ακριβώς τι γράφει και να μην ξέρει και πώς να το τελειώσει! Πράγματι, αυτό φαίνεται να έχει συμβεί με τον Martin. Αλλά η γραφή του είναι ανιαρή; Όχι. Κι αυτό οφείλεται στον ίδιο του τον ενθουσιασμό. Ο άνθρωπος, πολύ απλά, γουστάρει αυτό που γράφει. Γουστάρει ν’ακολουθεί τους χαρακτήρες του σε διάφορες περιπέτειες. Γι’αυτό κιόλας η ανάγνωση των βιβλίων του είναι τόσο ευχάριστη. Σε αντίθεση, πολλοί άλλοι σύγχρονοι συγγραφείς του φανταστικού έχουν γραφή ανιαρή, παρότι κι αυτοί διηγούνται μεγάλες ιστορίες με πολλούς χαρακτήρες σε αρχαίους κόσμους. Γιατί; Μα, αν δεις τι λένε στις συνεντεύξεις τους, είναι φανερό ότι ακολουθούν προσχέδιο!

Δεν ισχυρίζομαι εδώ ότι το προσχέδιο είναι η ρίζα του κακού. Πιστεύω απλά πως είναι μία αιτία. Μία εξήγηση για το φαινόμενο της ανιαρής γραφής, το οποίο είναι κάτι που όταν το δεις το καταλαβαίνεις αλλά δυσκολεύεσαι να το εξηγήσεις.

Κάτι άλλο που έχω προσέξει σε σύγχρονους συγγραφείς είναι μια βιασύνη να πουν, όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, τα πάντα για τους χαρακτήρες και τον φανταστικό κόσμο. Προσπαθούν μέσα στην αρχή του μυθιστορήματος να περάσουν στο μυαλό του αναγνώστη όλα όσα έχουν στο δικό τους μυαλό. Το κάνουν με κάποια δεξιοτεχνία, οφείλω να ομολογήσω. Περνάνε τις πληροφορίες μέσα από τις σκέψεις των χαρακτήρων τους (οι οποίοι τυχαίνει εκείνη την ώρα να θυμηθούν, για παράδειγμα, ένα απόμακρο περιστατικό από τη νιότη τους), μέσα από διάλογο, ή μέσα από κάποιες καταστάσεις. Το πρόβλημα είναι ότι όλα αυτά είναι κατά βάθος στημένα παρότι μπορεί να μοιάζουν φυσικά. Δεν ξέρω αν ο συγγραφέας θα τα έβαζε εκεί αν δεν ήθελε να περάσει συγκεκριμένες πληροφορίες οι οποίες δεν είναι και απαραίτητες τις περισσότερες φορές. Δεν χρειάζεται, όμως, να λες αμέσως τα πάντα για έναν χαρακτήρα που πρωτοεμφανίζεται, ακόμα κι αν γράφεις από τη δική του οπτική γωνία. Οι άνθρωποι δεν σκέφτονται όλο τους το παρελθόν κάθε ώρα και στιγμή. Σκέφτονται αυτό που τους απασχολεί εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή. Εντάξει, εσύ, ως συγγραφέας, να ξέρεις τι είναι ο χαρακτήρας που γράφεις, αλλά ο αναγνώστης δεν χρειάζεται επίσης να τα ξέρει αμέσως όλα.

Υπάρχει μια μαγεία στο μυστήριο. Και ακόμα μια μαγεία στην ανακάλυψη – και για τον αναγνώστη αλλά και για τον συγγραφέα. Ανέκαθεν το έβρισκα πολύ πιο όμορφο να ανακαλύπτω ποιος είναι ποιος καθώς μια ιστορία εξελίσσεται παρά ο συγγραφέας να μου τα σερβίρει όλα στο πιάτο στα πρώτα τρία κεφάλαια. Δεν έχει πλάκα. Είναι βαρετό. Και νομίζω πως και ο συγγραφέας το βαριέται, γι’αυτό και η γραφή πολλές φορές γίνεται ανιαρή εξαιτίας αυτής της προσπάθειας υπερπληροφόρησης.

Στο Darkness Weaves, του Karl Edward Wagner, στην αρχή δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για τον Kane εκτός απ’το ότι είναι κάποιος παράξενος μάγος με αμφιλεγόμενη ηθική – παρότι ορισμένα κομμάτια της ιστορίας είναι γραμμένα από την προοπτική του Kane. Αργότερα είναι που μας αποκαλύπτεται ποιος πραγματικά είναι, μέσα από την αφήγηση μιας βασίλισσας-μάγισσας η οποία θέλει να τον βάλει να δουλέψει για εκείνη. Η αφήγησή της είναι αυτό που θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει σορός πληροφοριών, info dumping, αλλά βγαίνει πολύ καλά σ’εκείνο το σημείο. Ο συγγραφέας δεν προσποιείται ότι γράφει κάτι άλλο ενώ μας λέει για το παρελθόν του Kane. Αποφασίζει να μας πει για τον μύθο του και το κάνει – στεγνά, και με καλή αιτιολόγηση μέσα από την ίδια την ιστορία. Άψογο.

Σήμερα, δεν ξέρω αν κανένας σύγχρονος συγγραφέας θα το έκανε αυτό. Ή ίσως, ελάχιστοι. Ο China Mieville έρχεται στο μυαλό μου, ως αρκετά γνωστό παράδειγμα αντισυμβατικού συγγραφέα.

Νομίζω πως οι σύγχρονοι συγγραφείς ακούνε κάποιες συμβουλές που μάλλον κακό κάνουν παρά καλό, σε τελική ανάλυση. Για παράδειγμα, έχει τύχει να διαβάσω ένα βιβλίο για συγγραφείς που λέει ότι πρέπει να έχεις εμφανίσει τον κακό/αντίπαλο της ιστορίας μέχρι το τρίτο κεφάλαιο. Και το παρουσιάζει αυτό ως κανόνα. Εντάξει, μπορείς να το παρουσιάσεις ως προσωπική άποψη. Αλλά ως κανόνα; Αν ήταν έτσι όπως τα έλεγε αυτός ο τύπος, όλα τα μυθιστορήματα θα έπρεπε να είναι ίδια – και πολύ, πολύ βαρετά.

Ποιος έχει όρεξη να γράφει συνέχεια επάνω σε μία και μόνο συγκεκριμένη φόρμουλα; Κανένας. Θα βαρεθεί. Και το ίδιο θα πάθει κι ο αναγνώστης.

Βρήκαμε την αιτία του προβλήματος της ανιαρής γραφής, λοιπόν; Φυσικά και όχι. Αυτές δεν είναι παρά μερικές σκέψεις. Ίσως κάποτε να το ξανασκαλίσω.

---