ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΕΣ

Σειρά Barsoom: A Princess of Mars· The Gods of Mars· The Warlord of Mars· Thuvia, Maid of Mars· The Chessmen of Mars
του Edgar Rice Burroughs

 

Υποθέτω πως οι περισσότεροι γνωρίζουν ότι αυτά τα βιβλία διαδραματίζονται στον πλανήτη Άρη. Δεν είναι όμως ο Άρης που ξέρουμε σήμερα· είναι ο Μπαρσούμ: ένας Άρης βγαλμένος από τη φαντασία του Edgar Rice Burroughs.

Εκείνη την εποχή – και μιλάμε για το 1912 που γράφτηκε το πρώτο βιβλίο της σειράς, A Princess of Mars – δεν γνώριζαν τόσα για τον Άρη όσα γνωρίζουμε τώρα, και αυτό, νομίζω, έκανε τη φαντασία τους πιο δημιουργική σχετικά με τον εν λόγω πλανήτη. Σήμερα, επειδή ξέρουμε όσα ξέρουμε, η φαντασία μας έχει στερέψει. Τι να γράψεις για τον Άρη όταν το ρομποτάκι της NASA τον εξερευνεί και σου στέλνει βίντεο; (Αλλά δεν είναι έτσι· ακόμα μπορείς να γράψεις ιστορίες στον δικό σου Άρη, του μυαλού σου.)

Εκείνη την εποχή, επίσης – αλλά και παλιότερα – ήταν αρκετά συνηθισμένο πολλές ιστορίες φαντασίας που διαδραματίζονταν σε άλλους κόσμους να ξεκινούν με μια μετάβαση από τον δικό μας κόσμο στον φανταστικό. Αυτή η μετάβαση χρησιμοποιείτο ακόμα κι όταν δεν ήταν απαραίτητη – όταν, για παράδειγμα, η ιστορία δεν αφορούσε έναν ήρωα που πράγματι μεταφέρεται από τον δικό μας κόσμο σε κάποιον άλλο. Στο Worm Ouroboros, που γράφτηκε το 1922, ο συγγραφέας, E. R. Eddison, παρουσιάζει στην αρχή έναν άνθρωπο από τον κόσμο μας ο οποίος πέφτει να κοιμηθεί, ονειρεύεται, και το πνεύμα του μεταφέρεται στον φανταστικό κόσμο του Worm Ouroboros για να παρακολουθήσει την ιστορία. Αυτός ο μυστηριώδης ονειρευτής δεν αναφέρεται πουθενά αλλού μέσα στο μυθιστόρημα· υπάρχει απλά και μόνο για να γίνει η μετάβαση, η ύπαρξη της οποίας τότε, για τη λογοτεχνία της περιόδου, υποθέτω πως ήταν απαραίτητη. Σήμερα αυτό δεν γίνεται τόσο συχνά· όταν θέλεις να γράψεις μια ιστορία που διαδραματίζεται σε έναν φανταστικό κόσμο, απλά αρχίζεις να γράφεις σ’αυτό τον κόσμο, χωρίς να χρειάζεται καμια σύνδεση με τον δικό μας.

Στο A Princess of Mars η μετάβαση γίνεται όταν ο πρωταγωνιστής, που είναι και ο αφηγητής της ιστορίας, πέφτει κάτω και, καθώς κοιτάζει τον Άρη στον ουρανό, το πνεύμα του μεταφέρεται εκεί. Και το σώμα του επίσης. Και ανακαλύπτει, ξαφνικά, ότι βρίσκεται αλλού και ότι έχει κάποιες πολύ παράξενες ιδιότητες σε σχέση με τους κατοίκους αυτού του κόσμου, οι οποίες οφείλονται στη διαφορετικότητα της βαρύτητας του Άρη. Ο ήρωάς μας, ο John Carter, μπορεί να κάνει απίστευτα μεγάλα άλματα, αλλά είναι και πιο γρήγορος και πιο δυνατός από έναν οποιονδήποτε Αριανό.

Όταν λέμε, όμως, «Αριανός» μη σας έρχονται στο μυαλό τίποτα πράσινα ανθρωπάκια με κεραίες. Ή μάλλον, υπάρχουν κάτι πράσινα ανθρωποειδή, αλλά είναι μεγαλόσωμα και έχουν τέσσερα χέρια και ζουν στις ατελείωτες, επικίνδυνες ερήμους του Μπαρσούμ. Επίσης, υπάρχουν και οι λεγόμενοι Κόκκινοι Άνθρωποι, οι οποίοι είναι κανονικοί άνθρωποι, απλά κοκκινόδερμοι και πολεμοχαρείς, σαν να ακολουθούν κάτι όπως το αρχαίο νορβηγικό ιδεώδες – κάνοντας μια πολύ γενική σύγκριση.

Παρότι αυτή η σειρά θεωρείται συνήθως «επιστημονικής φαντασίας», τίποτα το επιστημονικό δεν έχει, και ο Μπαρσούμ περισσότερο κόσμο ηρωικής φαντασίας θυμίζει. Σκεφτείτε τον κόσμο του Κόναν αλλά με τελείως παράξενα πλάσμα. Τελείως παράξενα. Και επίσης παράξενες τεχνολογίες, ιδεώδη, και κοινωνικά συστήματα. Έχει τρομερό ενδιαφέρον ως σκηνικό. Είναι πάρα πολύ δημιουργικό, και νομίζω πως αρκετοί σύγχρονοι συγγραφείς φαντασίας θα είχαν πολλά να μάθουν από αυτό. Ο Edgar Rice Burroughs, στον Μπαρσούμ, κυριολεκτικά δίνει ρέστα.

Η γραφή στο A Princess of Mars, όμως, ομολογουμένως δεν είναι και τόσο καλή, και ο διάλογος είναι, συχνά, αστείος. Οι χαρακτήρες μιλάνε σαν Γάλλοι ιππότες μιας εποχής που ποτέ δεν υπήρξε, και συνήθως κάνουν μεγάλους μονόλογους. Δεν είναι και ό,τι καλύτερο. Επιπλέον, η πλοκή είναι αυτό που σήμερα θα λέγαμε πρόχειρη. Πάει ένας ήρωας και κομματιάζει τα πάντα κυνηγώντας τους κακούς που θέλουν να του κλέψουν τη γυναίκα. Κι όλα αυτά ούτε καν με κάποιο έξυπνο τέχνασμα. Είναι μια ωραία περιπέτεια, όμως· και κλασική δίχως αμφιβολία.

Το δεύτερο βιβλίο, The Gods of Mars, είναι καλύτερο από το A Princess of Mars. Δίνει κι άλλες πληροφορίες για τον Μπαρσούμ, και η πλοκή είναι λιγάκι πιο έξυπνη. Λιγάκι. Κυρίως, όμως, βασίζεται στην τύχη και σε τρελές συμπτώσεις – όπως, πχ, ο ήρωας να συναντά τον καλύτερό του φίλο με το που φτάνει στον Μπαρσούμ (και μάλιστα σ’ένα απομονωμένο μέρος, μια κρίσιμη ώρα!), να βρίσκει μια κρυφή πόρτα ακριβώς όταν τη χρειάζεται, και άλλα παρόμοια. Ωστόσο, είπα ότι η πλοκή είναι γενικά καλύτερα από ό,τι στο πρώτο βιβλίο, δεν είπα; Και το σκηνικό του Μπαρσούμ εξακολουθεί να είναι μαγευτικό και υπέροχο.

Το Warlord of Mars ξεκινά ενώ ο John Carter τρέχει να σώσει τη γυναίκα του, την Πριγκίπισσα Dejah Thoris, από τους κακούς της ιστορίας – και έτσι συνεχίζει μέχρι το τέλος: O John Carter κυνηγά τους κακούς, οι κακοί τού ξεφεύγουν (τραβώντας μαζί και την Dejah Thoris), και ξανά-μανά, μέχρι που φτάνουν στα άκρα του κόσμου, σ’ένα παγωμένο βασίλειο, και εκεί– ε, μη θέλετε να μάθετε και spoilers. Το τρίτο βιβλίο είναι, παρ’ όλ’ αυτά, αισθητά καλύτερο και από το πρώτο και από το δεύτερο, ή εγώ είχα πια αρχίσει να συνηθίζω τη ζωή στον Μπαρσούμ. Ο διάλογος, όμως, είναι όντως πιο αληθοφανής, αλλά και η πλοκή πιο έξυπνη παρότι εξακολουθεί να έχει πολλούς από μηχανής θεούς που παρουσιάζονται με τρόπο που σε κάνουν να μορφάζεις περίεργα από δυσπιστία.

Αυτή θεωρείται η κλασική τριλογία του Μπαρσούμ. Και πράγματι, είναι σαν μια συνεχόμενη ιστορία με μικρές διακοπές ανάμεσα στο κάθε βιβλίο. Τα επόμενα βιβλία στηρίζονται, ουσιαστικά, σ’αυτή την πρώτη τριλογία. Θα περίμενε, ίσως, κανείς να είναι χειρότερα, αλλά είναι καλύτερα. Είναι τόσο καλύτερα που δεν ήθελα να το πιστέψω στην αρχή.

Το Thuvia, Maid of Mars δεν είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο· δεν είναι πια ο John Carter ο πρωταγωνιστής μας, αλλά ο γιος του, ο Carthoris. Κι εδώ υπάρχει μια όμορφη πριγκηπέσα που την απαγάγουν οι κακοί – η Thuvia – αλλά η πλοκή δεν έχει καμία σχέση με τα προηγούμενα της σειράς. Είναι σκάλες πιο έξυπνη. Μου έδωσε την αίσθηση ότι είναι από εκείνες τις πλοκές που δημιουργούνται από μόνες τους όταν ο συγγραφέας αφήνει τους χαρακτήρες να δράσουν ο καθένας σύμφωνα με τις επιθυμίες και τα πάθη του – δηλαδή, από εκείνες τις πλοκές που προτιμώ να διαβάζω. Αυτή η ιστορία κάνει τόσες λαβυρινθώδεις στροφές, μέσα σε τόσο λίγο χώρο κειμένου, που σύντομα αρχίζεις να ζαλίζεσαι. Δεν λείπουν, βέβαια, κάποια κιτς πράγματα – σημάδι της εποχής, ίσως – αλλά αυτά, τουλάχιστον εμένα, δεν με πείραξαν καθόλου· απλώς προσδίδουν στο όλο ύφος.

Και οι ιδέες εξακολουθούν να είναι τρομερές όπως και στα προηγούμενα βιβλία. Ο συγγραφέας, προφανώς, δεν έχει τελειώσει με την παρουσίαση του Μπαρσούμ· ακόμα παρουσιάζει καινούργια πράγματα, πατώντας επάνω στα παλιά και δημιουργώντας μια άψογη μίξη.

Ο διάλογος δεν είναι και πολύ καλός, για τα σημερινά δεδομένα, αλλά ούτε και άσχημος· διαβάζεται άνετα. Το τρίτο πρόσωπο που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας θα μας φαινόταν σήμερα λιγάκι περίεργο, γιατί κάνει και ο ίδιος μερικούς σχολιασμούς μέσα στην ιστορία. Ευτυχώς, ωστόσο, αυτό δεν συμβαίνει πολύ συχνά· κυρίως, αφήνει τις σκέψεις και τις αισθήσεις των χαρακτήρων να μας αποκαλύπτουν τι γίνεται. Οι οποίοι χαρακτήρες είναι, ως προσωπικότητες, πολύ πιο ολοκληρωμένοι απ’ό,τι στα πρώτα τρία βιβλία. Όταν τελείωσε το Thuvia, Maid of Mars, για να είμαι ειλικρινής, λυπήθηκα λιγάκι. Ήθελα κι άλλο.

Διάβασα, λοιπόν, το Chessmen of Mars. Είναι κι αυτό γραμμένο σε τρίτο πρόσωπο αλλά με περισσότερη δεξιοτεχνία, και βασικοί ήρωες είναι η κόρη του John Carter, η Tara of Helium, καθώς κι ένας Αριανός άρχοντας, ο Gahan, Jed of Gathol. Αυτή τη φορά ξέρουμε ποιος είναι και ο αφηγητής της ιστορίας· παρότι είναι γραμμένη σε τρίτο πρόσωπο, την αφηγείται ο John Carter στον συγγραφέα. (Ναι, είναι κι αυτό ένα κιτς της εποχής, αλλά μπορούμε άνετα να το αγνοήσουμε ή να το θεωρήσουμε έναν όμορφο εξωτισμό.) Το βιβλίο είναι μια καταπληκτική περιπέτεια, γεμάτη θαυμαστά πλάσματα και περίεργα σκηνικά. Κάποια πράγματα που παρουσιάζει – όπως το γεγονός ότι οι Αριανοί δεν γερνάνε – δεν είμαι βέβαιος ότι συμβαδίζουν με αυτά στις προηγούμενες ιστορίες: εκτός του ότι δεν έχει αναφερθεί τίποτα παρόμοιο πουθενά, νομίζω πως ίσως να έχουν αναφερθεί και αντικρουόμενα πράγματα. Όπως και νάχει, δεν είναι κάτι που με απομάκρυνε από το Chessmen of Mars.

Ο διάλογος είναι καλός παρά την εποχή του, και η πλοκή ίσως η πιο έξυπνη από όλες που έχω μέχρι στιγμής διαβάσει σ’αυτή τη σειρά. Κάποια μειονεκτήματα τα έχει, φυσικά – όπως όταν πάλι παρουσιάζεται μια κρυφή πόρτα ακριβώς όταν τη χρειάζεται η ηρωίδα – αλλά δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα δικά μας. Πρέπει να έχεις υπόψη σου την εποχή που γράφτηκαν αυτές οι ιστορίες. Όταν αποκτήσεις τη σωστή προοπτική, τα πάντα φαίνονται καλύτερα.

Η σειρά Barsoom, βέβαια, δεν είναι μόνο τα πέντε βιβλία που έχω διαβάσει. Έχει τουλάχιστον άλλα τόσα, αλλά σκοπεύω να τα διαβάσω κι αυτά. Αν μη τι άλλο, οι ιδέες του Burroughs με έχουν ενθουσιάσει. Είναι από εκείνους τους συγγραφείς που, καθώς διαβάζεις, κάθε τόσο υποχρεωτικά λες από μέσα σου: Κοιτά να δεις τι σκέφτηκε πάλι ο άνθρωπος! Και τέτοιους συγγραφείς δεν τους συναντάω κάθε μέρα. Όταν τους συναντήσω, είναι ένα δώρο.

---